O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

Unlilar tasnifi 

1.  Lablarning 

ishtirokiga 

ko’ra 

Lablashmagan 

 

Lablashgan 

 

 Tilning 

gorizantal 

harakatiga ko’ra 

 

Tilning 

 Vertikal  

harakatiga ko’ra 

Til oldi 

 

Til orqa 

 

Tor unlilar 

I 

 

U 

 

O’rta keng unlilar 

E 

O‘ 

 

Keng unlilar 

A 

 

O 

 

 

O’zbek  tilshunosligida  unli  fonemalarning  boshqacharoq  tasniflari  ham  bor.  Chunonchi 

B.To’ychiboyevning  «O’zbek  tilining  taraqqiyot  bosqichlari»,  O.Azizovning  «Tilshunoslikka 

kirish»,  M.Mirtojiyevning  «O’zbek  tili  fonetikasi»  kabi  qo’llanmalarda  har  bir  tilshunos  unli 

tovushlar haqida o’z fikrlarini bayon qilgan. 

 

Shunday  qilib,  o’zbek  adabiy  tili,  vokalizmining  tasnifi  va  tavsifi  masalalari  hozirgacha 

ancha    munozarali  bo’lib  qolayotganligini  anglash    qiyin  emas.  Bunday  munozaralarga  sabab 

bo’layotgan  omillar  quyidagicha:  1)  eski  o’zbek  adabiy  tili  vokalizmga  xos  9  unlili  tizimning 

hamda  shu  tizimga  xos  juftliklarning  (i-iu,  u-u,  a-a,  o-o)  hozirgi  adabiy  til  unlilar  tizimi  ham 

saqlanganligini  asoslashga  intilish;  2)qipchoq  lahjasi  shevalari  unlilarga  xos  fonologik  

xususiyatlarning hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizimida borligini asoslash harakati; 3)fonemalar 

o’rnida ularning ottenkalarini  (variantlarini) ko’rsatish holatlarining mavjudligi va hokazolar. 

 

Unli  tovushlar  tasnifi  va  tavsifi    masalasi  bo’yicha  «Unlilarning  unsiz  taqdiri» 

(«O’zbekiston  adabiyoti  va  san’ati»  gazetasi  1997  yil  4  iyul  sonida)  nomli  maqolada  ham  bu 

borada olib borilgan munozoralar keng talqin etilgan. 

Olinma so’zlarda, xususan, arab tilidan o’zlashgan leksik qatlamda unlilar juft va ketma-

ket (qush) tarzda keladi: matbaa, taajjub, itoat kabi. Ko’pincha a,u va i qo’sh unlilari bilan kelgan 

arabcha so’zlar o’zbek tilida ko’proq uchraydi. 

 

Qo’sh unlili so’zlar 

Juft unlili so’zlar 

Manfaat 

Inshoot 

Mudofaa 

Maorif 

Soat 

Mushoira 

---

Taalluqli 

Taassurot 

Mutolaa 

Taajjub 

Matbaa 

Badiiy 

Tabiiy 

Shuur 

Itoat 

Shoir 

Baodob 

Qiroat 

Muammo 

Oila 

Muallif 

Jamoat  

Tekshirish savollari: 

1.  Vokalizm nima? 

2.  O’zbek adabiy tili unlilari qaysi fonemalarni o’z ichiga oladi? 

3.  Unli tovushlar tasnifi nimalarga asoslanadi? 

4.  O’zbek  tilshunosligida  hozirgi  o’zbek  adabiy  tili  unlilariga  oid  qanday  masalalar 

munozarali bo’lib qolmoqda? 

5.  Unlilar tavsifida nimalarga e’tibor beriladi?  

 

Tayanch tushunchalar. 

Unlilar  (vokalizm),  tasnif,  tavsif,  lablarning  ishtirokiga  ko’ra  lablashgan,  lablashmagan; 

tilning vertikal (tik) harakatiga ko’ra yuqori tor, o’rta keng, quyi keng; tilning gorizantal (yotiq) 

harakati ko’ra til oldi, til orqa.