III.BOB.KIMYO FANINI O’QITISHDA ZAMONAVIY TA’LIM
VOSITALARIDAN FOYDALANISH
3.1.KIMYO FANINI TA’LIM MUASSASALARIDA O’QITILISHI
Kimyo fani va kimyo sanoati xalq xo`jaligida еng muhim o`rin tutadi.
Rudalardan mеtallarni ajratib olish, o`simliklardan dorivor va bo`yoq moddalarini
olish, shisha va chinni ishlab chiqarish, o`g`itlar, toshko`mir, nеft mahsulotlari,
rеzina hamda boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish xo`jaligimizning еng muhim
tarmoqlaridir. Moddalarning tarkibini, xossalarini va kimyoga oid qonuniyatlarni
talabalar kimyo fanlari orqali tanishib chiqadilar.
XIX asrda ma’danli konlar, metallurgiyaga xos jarayonlar, shisha, chinni,
kislota, asos ishlab chiqarishga doir tahliliy tadqiqotlar asosida rivoj topgan
anorganik kimyo o’zining yo’nalishi jihatidan kimyoviy fanlar qatorida ikkinchi
o’rinni egallagan edi. O’sha zamon olimlari anorganik tayyorlash, sulfat kislotani
katalizatorlar ishtirokida ishlab chiqarish, maxsus po’latlar yaratish,
metallshunoslik
sohasidagi
jarayonlarni
o’zlarining
birinchi
o’rindagi
muvaffaqiyatlari deb bilar edilar. D.I.Mendeleyevning davriy qonuni va davriy
sistemasining kashf etilishi o’tgan asrning olamshumul ilmiy muvaffaqiyati bo’ldi.
Bu kashfiyot anorganik kimyoning XX asrdagi egallagan holatini va uning yangi
asrdagi rolini belgilab berdi.
XX asrda kimyo fani tez sur’at bilan rivojlandi, termodinamikaning
muvaffaqiyatlari kimyoning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi, elektr toki
yordamida havodan azot (II)-oksidi olish, Gaber usulida sintetik ammiak ishlab
chiqarish yo’lga qo’yildi; radioaktivlikka oid ilmiy va amaliy ishlar ro’yobga
chiqdi, magniy organik sintezlar tufayli va koordinatsion birikmalar kimyosining
nazariy va amaliy asoslari ma’lum muvaffaqiyatlarga erishdi.
Davriy sistemaning eng og’ir elementlari va ular birikmalarini tadqiq etish
sohasi radioaktivlik bilan aloqador ekanligi tufayli anorganik kimyoning yangi bir
sohasi – radiokimyo yo’nalishi yaratildi. Bu sohaning muvaffaqiyatlari
kosmokimyoga katta ta’sir ko’rsatdi; natijada kimyoviy elementlarning sintezi
yulduzlarda sodir bo’lishi haqidagi g’oyalar muqarrar to’g’ri deb topildi.
Davriy sistemaning yengil va o’rtacha vazndagi elementlarini o’rganish
jarayonida tadqiqot olib borgan olimlar tabiatning eng muhim sirlarini ochishga
muvaffaq bo’ldilar.
Organik kimyo –hayotiy moddalarni tashkil qiluvchi uglerod
birikmalarining o`rganuvchi fandir.
Organik moddalar kishilarga qadimdan ma`lum, ular organik bo`yoqlarni,
uzum sharbatini bijg`itib sirka hosil qilishni, o`simliklardan shakar, moy olishni,
sovun pishirish bilganlar va bu moddalardan foydalanganlar. Ammo uzoq
vaqtgacha organik moddalar aralashma holida ishlatilib kelingan. XIX asrga kelib
arab alximiklari sirkadan sirka kislotani, musallas ichimligidan etil spirtini sof
holda ajratib olishga muyassar bo`ldilar. XVI asrda etil spirtini sulfat kislota bilan
ishlash natijasida etil efir olindi. Organik moddalarni sof holda olish va ularni
o`rganish XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlariga kelib kuchaydi.
Atoqli shved ximigi I.Ya.Berselius (1779-1848) «O’simlik va hayvon
organizmlarida hayot mavjud ekan, ularda moddalarning sintezi jonsiz tabiatdagiga
qaraganda boshqacha bo`lib, qandaydir «hayotiy kuch» ning ta`sirida sodir
bo`ladi» deydi.
Shu davrda bir guruh ximiklar Berselius izidan borib fanda vitalistik
(lotincha vita so’zi «hayot» lis «kuch» demakdir) oqim kelib chiqadi. Bu oqim tirik
tabiatdagi moddalarni laboratoriya sharoitida sintez qilib bo`lmaydi, degan
idealistik ta`limotni olg`a surib, kimyo fanining taraqqiyotiga to`sqinlik qildi.
1824 yilda Berseliusning shogirdi, nemis ximigi F.Vyoler laboratoriya
sharoitida disiandan o`simlik organizmida uchraydigan oksalat kislotani oldi.
CN
CN
COOH
COOH
disian oksalat kislota
Ayniqsa F.Vyolerning 1828 yili oddiy anorganik tuz-ammoniy sianitdan
hayvon organizmida hosil bo`ladigan mochevinani sintez qilishi vitalistik
ta`limotga juda katta zarba berdi. Buning uchun u avval kaliy sianitni hosil qilgan:
Do'stlaringiz bilan baham: |