O„zbekiston Respublikasi Xalq ta‟limi vazirligi Navoiy davlat pedagogika instituti

Otash bo„lib qoldingiz,uztoz. 

 

 

 

(“Oriyat ustuni edi” 17-bet) 

 

Ushbu misralardagi o„t va otash so„zlari ko„chma ma‟noda 

qo„llanib,”kishi ruhiyatiga alanga,olov kabi yonuvchi,kuydiradigan holatni” 

anglatib ma‟nodoshlik hosil qilgan.Bunda “otash” so„zi uslubiy ma‟no tovlanish 

va o„z bo„yog‟iga  ko„ra “o„t” so„ziga nisbatan boyroq. 

  

 

  

Sening zaboningda sachragan atir, 

  

Mening tillarimda ishqiy bir satr. 

  

Visoling bir onlik munavvar nuri, 

  

Qirq yil yashab qo„ygan umringa tatir. 

  

 

 

 

(“To„rtlik” 296-bet) 

 

Yuqoridagi    misralardagi    zabon,  til  ot  so„z  turkumidagi  so„zlar 

“jamiyatda fikr almashishning muhim vositasi, so„zlash, fikr ifodalash qobilyati”  

kabi  ma‟nolarga  ko„ra  ma‟nodoshdir.Ushbu  sinonimik  qatorda  “til”  –  bosh 

so„z,dominanta,ya‟ni,  neytral  so„zdir.Zabon  esa  ijobiy  bo„yoqqa  ega,badiiy 

uslubga xos so„z.Til-o„zbekcha , zabon-fors-tojikcha so„z. 

 

  

 

Qaldirg‟ochim,oh seni  suq nafasdan asrasin, 

  

 

Gar tillodan bo„lsa ham to„r, qafasdan asrasin 

  

 

O„ylagani kin,riyo har nokasdan asrasin, 

34 

 

  

 

Qanoting qayrilmasin ko„rmagan zavol, qushim 

  

 

Kel uyimni to„ldirib ayvonimda qol qushim. 

  

 

 

 

 

 

(“Qaldirg‟och”56-bet) 

 

 

Shoir  bunda  to„r,qafas  otlarini  qo„llab  sinonimlik  hosil  qilgan.To„r  bu  

“katak  shaklida  to„qilgan  baliq  yo  qush  ovlash  uchun  ishlatiladigan 

buyum,tuzoq”dir.Qafas  esa    “qush  va  hayvonlarni  saqlash  uchun  maxsus 

yasalgan  xonacha”.Qafas  va  tur  so„zlar  “tutqunlik”semasini  ko„ra  sinonimlik 

hosil qilgan,ya‟ni ,bu kontekstual sinonimiyadir. 

 

 

 

Bahor,bemor kutgan malhamday shirin, 

 

 

 

Bahor,sevdim degan alhamday shirin. 

 

 

 

Mahmudga qay fasl ko„klamday shirin, 

 

 

 

Bahorga yetganlar omon bo„lsinlar. 

 

 

 

 

 

(“Bahorga yetganlar omon bo„lsinlar”19-bet.) 

 

Bunda sinonimik munosabat o„z leksema bilan o„zlashma orasida yuzaga 

kelgan.Ya‟ni,bahor forscha so„z,ko„klam o„zbekcha.Har ikkalasi yildagi faslning 

biri,qishdan keyingi yozgan oldingi faslni anglatadi.Dominanta so„z-bahordir. 

 

Sinonimiya  tilning  boy  ekanini,taraqqiyot  darajasini  ko„rsatib  turuvchi 

hodisalardan      biri.  Sinonimiya  sababli  nozik  ma‟no  qirralari  anglatiladi,rang-

barang  uslubiy  baholar  ifodalanadi.Sinonimlardan  birini  tanlab  ishlatish  orqali 

voqelikning bir qirrasi bo„rtadi. 

 

Aslida  ma‟nodoshlik  voqe‟    bo„lishi  uchun  lug‟aviy  birliklar  o„zora 

ma‟lum  tenglikka,  bir  xillikkagina    emas,balki  ayirmalarga  ham  ega  bo„lishi 

lozim.Leksema yoki frazemani tanlab ishlatishda har gal ana shu ayirmalar bilan 

hisoblashga  to„g‟ri  keladi.O„z  fikrini  anglatishga,o„z  munosabatini  ifodalashga 

yagona  o„rinli  leksema  yoki  frazemani  sinonimiya  qatoridan  tanlab  ola  bilish 

kerak.

16

 

 

Mahmud  Toir  o„z  ijodida  sinonimiya  hodisasidan  mahorat  bilan 

foydalanib o„zbek tilining qanchalik boyligini ko„rsatib bergan.Zero sinonimlar 

                                                 

16

 Tursunov U, Muxtorov A,Raxmatullayev Sh Hozirgi o‟zbek adabiy tili.T; 1992,119-bet. 

35 

 

nuqtni  ta‟sirchan  bayon  qilishda,hamda  uslubning  rangdor  bo„lishini 

ta‟minlashda,qaytariqlarning oldin olishga katta ahamiyatga ega. 

 

                                     

                                Antonim 

 

 

Til birliklarining o„zora zid munosabatidagi ma‟nolarni anglatishi asosida 

guruhlanishiga  antonimiya  deyiladi  (yunoncha  anti-  “zid,qarashi”,  onyma- 

“ism”).  Sinonim  qatorida  ikki  va  undan  ortiq  til  birligi  qatnashdi,chunki  ular 

ayni  bir  voqelikni  nomlaydi,ifodalaydi.Antonimiya  munosabatida  esa  ikki  til 

birligi  qatnashadi,chunki  bunday  munosabat  biri  ikkinchisining  aksi  bo„lgan 

voqelikni 

nomlaydigan,ifodalaydigan 

til 

birliklari 

orasida 

voqe‟ 

bo„ladi.Antonimlarni 

belgilashdagi 

asosiy 

o„lchov-leksik  ma‟no,ya‟ni, 

so„zlarining  zid  ma‟no  bildirishi,shu  bilan  birga  so„zlarning  antonym  ekanini 

belgilashda mantiqiy markaz prinsipidan o„rinli foydalanish lozim.

17

   

Antonimiya 2 xil bo„ladi: 

 

1  Lug‟aviy  antonimiya-  lug‟aviy  birliklarning  o„zora  antonim  bo„lishi:boy-

kambag‟al, arzon- qimmat 

2. Grammatik antonimiya – grammatik birliklarning o„zora antonym bo„lishi.Bu 

juda kam uchraydi:-dan-ga (uydan-uyga) kabi. 

 

Jahon 

tilshunosligida 

antonim 

haqidagi 

fikrlar 

Sh.Balli,V.Arnold,I.Galperin,V.Vinogradov,A.Yefimov,I.Golub 

va 

boshqa 

olimlarning  ilmiy  asarlarida  o„z  aksini  topgan.L.A.Vedenskaya  antonimlarga 

asoslangan  stilistik  figuralardan  oksimoron,akroteza  kabi  hodisalar  qatoriga 

antitezani  o„rgangan.  Nemis  tilidagi  antonimlarni  o„rgangan  olim  I.Gelblu 

antonim va antitezan o„zora aloqalari nuqtayi nazaridan tadqiq etgan.Shu o„rinda 

olima  antonimlarni  tafakkuridagi  qarama-qarshi  tushunchalarni  yuzaga 

keltiruvchi til vositasi sifatida qayd etiladi. 

                                                 

17

 Raxmatullayev Sh,Mamatov N,Shukurov R O‟zbek tili antonimlarining izohli lug‟ati.Toshkent.1989 –yil 10-

bet. 

36 

 

 

G.M.Belova fransuz tili materiallari asosida antinimlarni yuzaga 

keltiruvchi lisoniy vositalar haqida fikr yuritadi.M.S.Kaplon esa antonimlarning 

stilistik xususiyatlari haqidagi fikrlarni asoslaydi.

18

  

 

Tilshunoslikda antonimlar belgilash bo„yicha munozarali qarashlar ham 

bor.Xususan,ayrim manbalarda opa va singil,aka va uka,tog‟a-xola kabi so„zlar 

antonimlar deb hihoblanadi.Shu soha bo„yicha maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib 

borgan B.Isabekov esa ularni antonym emas korrelativ so„z deb baholaydi.Buni 

yuqoridagi leksemalarningma‟nolarni qarama-qarshi emas,balki bir-biriga juda 

yaqindir deb asoslaydi. 

 

Fe‟lning bo„linishi va bo„lishsiz shakllari (bordi va bormadi,boray va 

bormay,ko„rgan va ko„rmagan kabi formalar) ayrim adabiyotlarda 

“antonimlarning alohida bir tipi” deb qaraladi.Biroq tilshunos Sh.Rahmatullayev 

bu fikrga qo„shilmaydi.Uningcha,oddiy inkorning o„zi hali antonim 

emas.Masalan, ayt va aytma,aytar va aytmas kabilar biri ikkinchisining 

inkori.Ammo ularni o„zaro antonim deb bo„lmaydi.Asli bular ikki leksema 

emas,balki ayni bir leksemaning ikki (bo„lish va bo„lishsiz) shakllaridir. 

Antonimiya esa ikki leksema orasidagi ma‟no munosabatidir. Antonimiyani ayni 

shunday tushunish ayrim ilmiy manbalarda ham bor. 

Antonimiya mezonini belgilashda Sh.Rahmatullayev,N.Mamatov va 

R.Shukurovlar tamonidan tavsiya etilgan mantiqiy markaz prinsipiga tayanish 

yaxshi natija beradi.Bu prinsipga ko„ra ikkita ma‟no o„rtasidagi oraliq tushuncha 

(mantiqiy markaz) aniqlanadi va shu markazning ikki tamonidan o„rin olgan 

tushunchalar o„zora antonimik munosabatlarda deb qaraladi.Masalan,bahor 

bilan kuz orasida yoz bor,demak bu ikki leksema o„zora antonim. 

 

Har qanday so„z o„zaro antonimik munosabatga kirishavermaydi.Shunday 

bo„lishi tabiiy,chunki juda ko„pgina narsa-hodisalar o„zining ziddiga ega 

emas.Qarama qarshi juftiga egalik ko„proq narsa hodisalarning belgisida 

kuzatiladi. Shuning uchun ham antonimiya asosan,belgi bildiruvchi so„z (sifat 

va ravish)larda uchraydi. Ot va fe‟l turkumidagi sanoqli darajadagi antonimlar 

                                                 

18

 Keldiyorova G. Antiteza talqinlariga doir.O‟zbek tili va adabiyot jurnali.Toshkent.2000/5 57-bet. 

37 

 

ham ularning belgilaridagi  zidlik asosida yuzaga keladi. Masalan,kun-tun 

(yorug‟ va qorong‟ulik belgisi), orqa – old ( makondagi qaram- qarshi tamon 

belgisi). 

 

Ma‟no jihatdan antonimlar o„zaro bog‟lanishli bo„ladi: birini aytish bilan 

shuning ziddi ko„z oldiga keladi, birining ma‟nosi uning antonimiga ko„ra aniq 

gavdalanadi,go„yo antonimlar biri ikkinchisini turtib turgandek.Antonimlar 

tilning kuchli stilistik vositalaridan biri bo„lib shoirlar voqelikni,narsa va 

hodisilarning sifat va xususiyatlaridagi farqni ko„rsatishda,bir-biriga qarama 

qarshi qo„yib tasvirlashda-kontrastlar hosil qilishda antonimlardan 

foydalanadilar.Ayniqsa, she‟riy asarlarda bir-biriga zid fikr va hissiyotlarni 

ifodalashda antiteza san‟ati keng qo„llaniladi. 

 

Mahmud Toir ham o„z ijodida zid ma‟noli so„zlardan unumli 

foydalanilgan: 

 

 

 

Hasadni xazondek yoqsalar, 

 

 

 

Havasdan chaqmoqlar chaqsalar 

 

 

 

Ko„zingga beminnat boqsalar 

 

 

 

Bir kamligi yolg‟on dunyoning 

 

 

 

 

 

 

(“Bir kamligi yolg‟on dunyoning” 24-bet) 

 

Shoir bunda hasad va havas otlarini qo„llash orqali antiteza san‟atini hosil 

qilgan.Bunda  “havas”  arabcha  so„z  bo„lib  “qiziqish,zavq  hissi,biror  kimsa  yo 

uning  fazilatlariga    shunday  his  tuyg‟uli  munosabatini”  ifodalasa,  “hasad” 

arabcha  so„z    bo„lib    bu  “kimsaga  xos,unga  tegishli  narsa,fazilatlarni  ko„ra 

olmaslik hissini” ifodalaydi. 

 

 

 

Kimga yersan,kimga to„zonsan 

 

 

 

Buncha qimmat,buncha arzonsan. 

 

 

 

Peshonamga nima yozgansan 

 

 

 

Dunyo,seni tushinim bo„lmas. 

 

 

 

 

 

   (“Ajab” 26-bet) 

 

Bunda shoir antonimlardan oldin bir so„znitakror qo„llab,ifodaning yorqin 

bo„lishiga erishgan “Qimmat” va “arzon” so„zlari sifat turkimiga mansub.Ushbu 

38 

 

misralarda  bu  so„zlar  ko„chma  ma‟noda  dunyoga  nisbatan  qo„llanib,goh  uning 

bebaholigi,goh  esa  bahosi  past,qadri  kamligi  ifodalangan  (qimmat    ko„chma 

ma‟noda  “  pulga,hush  narsaga  sotib  olib  bo„lmaydigan,bahosi  yo„q; 

bebaho,qadrli,aziz” ) 

 

 

 

Hech kim yovg‟on oshagisi yo„q, 

 

 

 

Hech kim yomon yashagisi yo„q 

 

 

 

Vale biri ochdir,biri to„q, 

 

 

 

Mehring ko„pni,qahring,ey hayot. 

 

 

 

 

 

 

(“Hayot” 6-bet) 

Bunda 

shoir 

“och 

,to„q” 

sifatlari, 

“mehr,qahr” 

otlaridan 

foydalanib,antiteza  san‟atining  go„zal  namunalaridan  birini  yaratgan.Ushbu 

misralarda  mehr,qahr  otlari  hayotga  nisbatan  qo„llanilib,ko„chma  ma‟no 

ifodalagan. 

“Qahr”  arabcha  so„z  bo„lib    “alam,qayg‟u,  jahl”    tuyg‟usini  ifodalab 

kelgan bo„lsa, “mehr” forscha  “insonning o‘z tug’ishgan  yaqinlariga bo‘lgan 

samimiy munosabati, yaxshi ko‘rish tuyg’usi”ni ifodalagan. 

 

 

 

Odamzotning yoshin zo„rama, 

 

 

 

Mingga kirmas axir bandasi 

 

 

 

Qayg‟ulari yerning ostida, 

 

 

 

Biz dunyoning yangi xandasi 

Yuqoridagi  misralarda  shoir  qayg‟u,xanda  mavhum  otlarini  qo„llash 

orqali  antonimlik  hosil  qilgan.Bu  so„zlar  orqali  antonimlik  hosil  qilgan.Bu 

so„zlar  insondagi  qarama  -qarshi  hissiy  holatni  ifodalagan.Ya‟ni,  qayg‟u- 

“boshga tushgan ruhiy azob,g‟am –musibat”,xanda –“ kulgu,qahqaha”dir. 

 

 

 

Bu dunyoning  bozorlaridan,   

 

 

 

Nima  topding  joningdan ortiq. 

 

 

 

Bu dunyoning  mozorlaridan, 

 

 

 

Kimga qilding   joningni tortiq. 

 

 

 

 

 

(“O„zga uchun” 33-bet) 

39 

 

Bunda  bozor  va  mozor  o„rin  otlari  matnda  antonimlik  hosil  qilgan,ya‟ni 

bu  kontekstual  antonimdir.Mozor    -  forscha  “vafot  etgaan  kishilar  dafn 

etiladigan  joy,qabristonni”    anglatsa,    bozor  forscha  so„z  bo„lib  “aholi  savdo-

sotiq qiladigan maxsus joy”ni anglatadi. 

 

Antonimlar ifoda planiga ko„ra o„ziga xos xususiyatlarga ega: 

1)  avvalo, ifoda planiga ko„ra antonimlar har xil bo„ladi: katta-

kichik,uzoq-yaqin 

2)  bir asosdan ikki zid affikslar yordamida yasalgan bo„ladi: ongli-

ongsiz 

3)  Bir so„zning o„zi ma‟nolariga ko„ra zidlanishga bo„ladi: 

arqonning uchu birikmasida arqonning boshlanish qismi ham, 

tugallangan qismi ham nazarda tutiladi.Bu tilshunoslikda 

enantiosemiya deb yuritiladi.

19

 

 Antonim so„zlar hodisa va holatlarning ichki ziddiyatini ochishda kuchli 

stilistik vosita sifatida muhum rol  o„ynaydi.Zidlash munosabatini ifodalashning 

ko„rinishlaridan  yana  biri    oksimorondir.Kish  yoki  predmetning  tabiyati  va 

mohiyatiga  xos  bo„lmagan  zid  belgini  unga  nisbatan  qo„llash  orqali  antonimik 

munosabat  hosil  qilish  oksimoron  (yunoncha  oxumoron  –  “o„tkir  ma‟noli 

bema‟nilik”) deyiladi.  Bunda to„g‟ri ma‟nolari bilan mantiqiy jihatdan muvofiq 

kelmaydigan  so„zlar  bir-biri  bilan  uchrashadi,natijada  komponentlari  mohiyat  

e‟tibori  bilan  bir-biriga  tamomila  qarama  –qarshi  bo„lgan  ko„chma  ma‟nodagi 

birikma  hosil  bo„ladi.Adabiyotlarda  oksimoron  siqiq  va  shuning  uchun  ham 

paradoksal  mazmun  kasb  etuvvi  antiteza  deb  qaraladi,biroq  bu  hamisha  to„g‟ri 

emas.Chunki  antitezada  zid  ma‟nodagi    ikki  so„z  bir-biriga  qarama-qarshi 

qo„yilsa,oksimoronda  mazmun  jihatdan  zid  fikrlarni  ifodalovchi  so„zlar 

ajralmaslik hosil qiladi.Masalan, 

 

 

Yashnab turib qurisa bog‟im, 

 

 

Yonib turib o„chsa chirog‟im. 

 

 

Qaydan ketsin yurakdan dog‟im, 

                                                 

19

 Asqarova M,Yunusov R, Yo‟ldoshev M, Muhammedova D.O‟zbek tili praktikumi. Toshkent.2006. 75-bet. 

40 

 

 

 

Deyman otam qayon   ketdilar, 

 

 

Derlar otang    qayon     ketdilar. 

 

 

 

 

(“Ota” 25-bet) 

Yuqorida “yashnab turib qurimoq”, “yonib turib  o„chmoq” birikmalarida 

oksimoron  hodisasi  kuzatiladi.Zid  ma‟noli  so„zlarni  yonma-yon,birikma  holida 

qo„llash orqali tasvirdagi ma‟no kuchayganini ko„rishimiz mumkin. 

 

Mahmud  Toir  o„z  ijodida  antonimlardan  mahorat  bilan  foydalana  olgan 

ijodkordir.Zero 

antonimlar 

she‟r 

ta‟sirchanligini 

oshirishda,ma‟noni 

kuchaytirishda,fikrni yorqin ifodalashda muhim ahamiyatga ega. 

 

Omonimlar 

 

Tilda tovush tomoni va yozuv tomoni bir xil bo„lib,ammo turlicha 

bir-biriga  bo„g‟liq  bo„lmagan  ma‟no  ifodalovchi  so„z,  qo„shimcha,ibora 

mavjud.Bunday  birlik  omonim  deyiladi.Masalan:O„t  (  “maysa,  o„simlik”), 

o„t (“olov”), o„t (harakat) 

    

Agar  polisemantik  so„z  ma‟nolari  o„rtasidagi  bog‟lanish  yo„qolsa 

yangi  so„z  hosil  bo„ladi.  Bunda  so„zning  shakli  o„zgarmay  qolishi  tufayli 

omonim  yuzaga  keladi.  Masalan,  dam  (nafas),  dam  (hordiq),  dam  (bosqon) 

omonimlari xuddi shunday usulda yuzaga kelgan. 

    

Omonimiyaga  olib  keluvchi  asosiy  hodisalardan  biri  birdan  ortiq 

so„zning  talaffuz  jihatdan  tasodifan  mos  kelib  qolishi.  Bu  hol  asosan,  o„zga 

tillardan  so„z  o„zlashtirish      natijasida  sodir  bo„ladi.  Bunda      o„zlashma  so„z 

bilan  o„z  tilidagi  so„z  yoki  turli  tillardan  o„zlashgan  so„zlar  o„zaro  talaffuz 

jihatdan  bir  xil  bo„lib  qoladi.  Masalan,  tojikcha  bog‟  (“daraxtlardan  hosil 

qilingan maydon”) bilan o„zbekcha bog‟ (bog‟laydigan narsa, bog‟lashdan hosil 

bo„lgan tugun) 

1

. 

Omonimiya bilan polisemiya o„rtasida m‟lum o„xshashlik bor: 

1)  Ko„rinishda ifoda plani bitta bo„ladi. 

41 

 

2)  Shu  plan  anglatadigan  birdan  ortiq  leksik  ma‟no  bo„ladi.  Ammo 

bunday  o„xshashlikdan  qat‟iy  nazar  omonimiya  bilan  polisemiya  o„zaro  keskin 

farq qiladi. 

1)  Polisemiyada   ifoda plani asli bitta bo„ladi. Omonimiyada esa odatda 

ifoda plani asli bittadan ortiq bo„lib, hozir o„zaro teng kelib qolgan bo„ladi. 

2)  Polisemiyada sememalar o„zaro biri ikkinchisiga bog‟liq, shunga ko„ra 

bu  sememalar  bir  leksemada  birlashadi.  Omonimiyada  esa  sememalar  o„zaro 

bog‟liq  bo„lmaydi  yoki  bog‟liqlikni  yo„qotgan  bo„ladi,  shunga  ko„ra  bu 

sememalar bir leksemada birlashmaydi. 

3)  Polisemiyada  birdan  ortiq  sememaga  ega  bir  leksema  haqida, 

omonimiyada  esa  ifoda  planiga  teng  keluvchi  ikki  yoki  undan  ortiq  leksema 

haqida so„z yuritiladi. 

Boshqa  tillarda  bo„lgani  kabi  o„zbek  tilining  shakldosh  so„zlar  tizimi 

o„zlashma, lug‟aviy birliklar hisobiga kengaygan.  O„zbek tili shakldosh so„zlar 

tizimini boyitishda arabcha lug‟aviy o„zlashmalar alohida salmoqqa ega. 

O„zbek  tili  ba‟zi  lug‟aviy  omonimiya  paradigmalarining  vujudga 

kelishida  arab  o„zlashmalarining  fonetik  qiyofasi  alohida  ahamiyat  kasb  etadi. 

Kuzatishlardan  shu  narsa  seziladiki,  ba‟zi  omonimik  paradigmalarda  arabcha 

lug‟aviy  birliklar  o„zlarining  asl    qiyofasini  saqlagan  bo„lsa,  ba‟zan  ularning 

fonetik  qiyofasida  o„zgarish  yuz  bergan.  Ana  shu  o„zgarish  ularni  til  lug‟at 

tarkibidagi boshqa lug‟aviy birlik bilan omonimlashuviga sabab bo„lgan. O„zbek 

tili lug‟aviy omonimiyasini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. 

1)  Omonimiya  qatoridagi  a‟zolarning  barchasi  arab  o„zlashmalari 

tavsifida bo„ladi: (arabcha – arabcha so„zlar omonimiyasi) 

2)  Omonimiya  qatoridagi  a‟zolarning  biri  arabcha,  boshqasi  o„zbekcha 

yoxud  arab  tiliga  mansub  bo„lmagan  boshqa  o„zlashmalar  tavsifida  bo„ladi: 

(arabcha va arabcha bo„lmagan so„zlar omonimiyasi) 

O„zbek  tiliga  o„zlashgan  bir  qator  arabcha  so„zlar  o„zga  til  lug‟aviy 

unsurlari ishtirokisiz ham o„zaro omonimik xususiyat kasb etadi: 

42 

 

1)  Arab tilidan o„zlashgan ayrim so„zlarning fonetik tarkibida o„zbekcha 

unga muvofiq tovush bo„lmaganligi sababli boshqa tovush bilan almashtirilgan. 

“Alam, iztirob, og‟riq” ma‟nolari ma‟nolarini anglatuvchi   alam  so„zi misolida 

buni  ko„rishimiz  mumkin.  Bu  so„z  halqumda  talaffuz  qilinuvchi  shovqinli, 

portlovchi,  bo„g‟iz  tovushi  edi,  lekin  bunday  tovush  o„zbek  tiliga  xos 

bo„lmaganidan alam

1

 – alam

2

 omonimiyasi vujudga kelgan.  

Bunday  shakldosh  so„zlarni  balo

1

  –  balo

2

,  safar

1

  –  safar

2

  paradigmatik 

qatorlarda ham ko„rish mumkin. 

2)  Arab  tilining  o„zida  mavjud  bo„lgan  omonim  so„zlar,  o„zbek  adabiy 

tiliga aynan o„zlashtirilgan: asr – “yuz yil” va “shom” , davlat – “mamlakatning 

mavjud  tizimini  muhofaza  qiluvchi  ma‟muriy  –  siyosiy  uyushma”,    “shu 

uyushmaga ega bo„lgan mamlakat va boylik”.

20

 

Tildagi har xil so„zning leksik ma‟nosi boshqa so„zlar bilan munosabatga 

kirishganda      reallashadi.  Omonimlarning  matndan  tashqari  yolg‟iz  o„zini 

ishlatish deyarli uchramaydi. Shunday ekan, matn omonim so„zlar tufayli sodir 

bo„luvchi qiyinchilikni bartaraf etadi. 

.  

 

 

 

Shuningdek, ot so„z turkumi doirasida ham omonimlar uchraydi: 

- 1 -  

Oy bizga egildi, qayrildi quyosh, 

O mulki malagim, o jajji dilkash. 

Shirin bo„lar ekan sevinch to„kkan yosh,  

Kulbamiz sen bilan qasrdan ko„rkam 

Sen asli ko„nglimiz ko„rki nabiram. 

(“Nabira” 22-bet) 

- 2 -  

                                                 

20

 Eshonqulov B. Arabcha lug‟avaiy o‟zlashmalarning omonimiyaga munosabati. “O‟zbek tili va adabiyoti” 

jurnali.1999/3.59-b 

43 

 

Ellik yosh – kamolot ko„rkidagi nur, 

Ellik yosh – umrning ko„ksidagi dur. 

                                    Agarchi yasharsan el nazarida, 

Izlaringda unmish baxt degan surur. 

 

Birinchi  she‟rdagi  yosh  –“  qattiq  og‟riq,  qayg‟u  yoki  kuchli  sevinch, 

shodlik  kabilar  natijasida  yosh  bezlaridan  ajrtalib  chiqadigan  sho„r  suyuqlik” 

ma‟nosida kelgan. 

 

Yosh II  - “tug‟ilgan vaqtdan boshlab yashab o„tkazilgan yillar jami, umr 

uzoqligini ifodalab kelgan”. Ushbu misol to„liq omonimiyaga kiradi. 

 

Shakliy tenglik deganda so„zlarning bir – xil aytilishi va shunga ko„ra bir 

– xil yozilishi nazarda tutiladi. Ammo shakily tenglik bazan bir tomonlama – yo 

yozilishi jihatdangina bo„ladi. Shunga ko„ra omonimiyaning quyidagi ikki turda 

farq qilinadi.   

1)  To„liq omonimiya – birdan ortiq so„zning ham aytilishi, ham yozilishi 

jihatdan teng kelishi: yosh – yosh.