II-BO’LIM. O`ZBEKISTONDA RAQOBAT VA MONOPOLIYAGA QARSHI SIYOSAT. O`zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi.
Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo`nalishlaridan biri bo`lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko`p jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog`liq bo`ladi.
Narxlarni erkinlashtirish xom ashyo bilan mahsulot ayrim turlarining narxlari, narx bilan aholi va korxonalar daromadlari o`rtasida mutanosiblikka erishishga qanday yondashilishi bilan farqlanadi. Shu yondashuvlarga asoslanib, narxlar quyidagi yo`llar bilan erkinlashtiradi:
1) narxlarni birdaniga yoki “esankiratadigan” tarzda qo`yib yuborish;
2) narxlarning o`sishini sun’iy ravishda to`xtatib qo`yish;
3) narxni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilishni ma’lum darajada saqlab qolish.
O`zbekistonda iqtsodiyotni isloh qilishning o`ziga xos tamoyillari, mamlakatdagi vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga olinib, narxlarni asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo`li tanlab olindi.
Shu yo`l bilan narxlarni dastlabki bosqichida (1992 yilning boshida) keng doiradagi ishlab chiqarish – texnik vositasi bo`lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iiste’moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari va tariflariga o`tildi. Aholining himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasi belgilab qo`yildi, ayrim turdagi xizmatlarning eng yuqori tariflari joriy qilindi.
Narxlarni erkinlashtirishning keyingi bosqichda (1993 yil) kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to`xtatildi. Qat’iy belgilangan va davlat tomonidan tartibga solib turinadigan narxlarda sotiladigan xizmatlarning soni ancha qisqardi.
Narxlarning erkinlashtirishning navbatdagi bosqichi (1994 yil oktyabr-noyabr) xalq iste’mol mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo`yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi.
Shunday qilib, respublikada iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni bosqichma-bosqich (uch bosqichda) to`liq erkinlashtirish bilan tugadi.
Narxlarni erkinlashtirish aholini ishonchli iqtisodiy va ijtimoiy himoyalash tadbirlari bilan birga olib borildi. Davlat tomonidan turli kompensatsiyalar maqsadidaga jamg`armalar tuzildi, ish haqi, pensiya va stipendiyalarning eng kam miqdori muntazam sur’atda oshirib borildi, bolalar uchun nafaqalar joriy etildi. Aholining muhtoj qismiga yordam ko`rsatildi, imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi.
Bugungi kunda O`zbekiston bug`doy, un, paxta yog`i, meva-sabzavot, quruq mevalar va uzum, poliz mahsulotlari kabi o`ta zarur oziq-ovqat tovarlari bilan nafaqat o`z ichki ehtiyojlarini, balki ularni yurtimizdan tashqariga ham eksport qilmoqda.
Kompaniyaning raqobat strategiyasi - bu biznesga yondoshuv va mijozlarni jalb qilishga qaratilgan tashabbuslar, kompaniyaning bozordagi pozitsiyani mustaxkamlash uchun olib boradigan kurashidan iborat. Bozordagi raqobatni urushga o`xshatish mumkin. Bu urushda raqiblar yarador bo`lishi, zarar ko`rishi mumkin. Bunda faqat eng yaxshi strategiya g`alaba qozonadi. Kompaniyaning raqobat strategiyasi xujumkorlik va mudofaa xarakatlarini, qisqa muddatli taktik va uzoq muddatli xarakatlarni o`z ichiga oladi.
Bozordagi raqobatchilar nechta bo`lsa raqobatchilik strategiyasining variantlari va ko`rinishlari shuncha bo`ladi. Biroq ularning turi qanchalik ko`p bo`lmasin, ularning o`xshashliklari topiladi. Strategiyaga yondoshishning keng tarqalgan 5 ta varianti mavjud bulib ular quyida keltirilgan:
1. Xarajatlar bo`yicha ilg`orlik strategiyasi. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda to`la xarajatlarini pasaytirishni ko`zda tutadi. Bu esa ko`p sonli xaridorni jalb qiladi.
2. Keng tabaqalashtirish strategiyasi. Kompaniya tovarlariga raqobatchi firmalar tovarlaridan farq qildiradigan o`ziga xos chizgilarni berishga qaratilgan. Bu xam xaridorlarni jalb etishga yordam beradi.
3. Optimal xarajatlar strategiyasi. Xaridorlarga past xarajatlar va maxsulotni keng tabaqalashtirishni uyg’unlashtirish xisobiga kimmatli tovar olish imkoniyatini beradi. Asosiy vazifa uxshash tovarni ishlab chiqaruvchilarga nisbatan optimal xarajat va past baxolarni ta’minlashdan iboratdir.
4. Fokuslangan strategiya. Bunda strategiya past xarajatlarga asoslangan bo`lib, xaridorlarning tor segmentiga yo`naltiriladi. Bunda firma uz raqobatchilaridan ancha past baxolar xisobiga o`tib ketadi.
5. Ifodalangan strategiya yoki maxsulotni tabaqalashtirishga asoslangan bozor uyasi strategiyasi. Uning maqsadi - tanlangan segmentlar namoyondalarini ularning did va talablariga yanada to`laroq javob beradigan tovar va xizmatlar bilan ta’minlashdir.
Raqobat ustunligiga deyarli xar doim muvaffakiyatli xujumkor strategik xarakatlar xisobiga erishiladi. Ustunlikka erishishni ta’minlash uchun muvaffakiyatli xujumkor strategiyaga kancha vakt talab etilishi tarmokdagi raqobat tavsifiga boglik. Ustunlikni ta’minlash vakti qisqa bo`lishi, xizmat ko`rsatish soxasidagi kabi, murakkab texnologik jarayonli kapital talab etadigan tarmoqlardagi kabi ancha davomli bo`lishi xam mumkin. Ideal darajada sozlangan xarakatlar mikyosi ancha katta bo`lgan (masalan, yangi qimmatbaxo dorining patentiga farmatsevtikada ega bo`lish sezilarli ustunlikni ta’minlaydi) yoki uncha katta bo`lmagan (masalan, tikuvchilik sanoatida. Bunda kiyimlarning yangi modadagi fasonlari osongina o`zlashtirilishi mumkin, nusxa ko`chirish orkali) raqobat ustunligini yaratishi mumkin.
Muvaffaqiyatli xujumdan so`ng «mevalarning samarasini» ko`rish davri keladi. Bu davrning davomiyligi esa raqiblarga yo`qotilgan pozitsiyalarni qaytarib olish uchun xujumga o`tishga qancha vaqt kerak bo`lishiga bog`likdir.
Raqiblar firma yaratgan ustunlikka qarshi jiddiy qarshi xujum boshlashlari bilan uning yemirilishi boshlanadi. Egallangan mavqeyini saqlab qolish uchun firma ikkinchi strategik xujumni amalga oshirishi kerak. Uning fundamentini esa raqobatchi ustunlikka erishish maqsadida kurashni kuchaytirgan paytlarida xujumga o`tishga tayyor turish uchun «mevalarni samarasini» qurish davrida kurib quyish kerak buladi. Raqobat ustunligini saklab turish uchun firma raqiblardan bir bosh baland bo`lishi kerak. Bozordagi o`zining pozitsiyasini mustaxkamlash uchun ketma-ket strategik xujumlar uyushtirishi va xaridorlarning moyilligini saqlab turishi lozim.
Xujumkor strategiyaning oltita asosiy turi ajratiladi:
1. Raqobatchining kuchli tomonlariga qarshilik ko`rsatish yoki ulardan o`zib ketishga qaratilgan xarakatlar.
Raqobatchining zaif tomonlaridan foydalanishga qaratilgan xarakatlar.
