|
(“Dori” atamasi bilan bog‘liq leksik – semantik qurshov)
Dori
ishlatuvchi
mutaxassis
nomi:
Kasb-hunar
otlari:
Ot+ot
Dorilar
ishlatuvchi
muassasalar
nomi:
tashkilot
nomlari
Ot+ot
“Dori”
so‘zining
ma’nodoshlari
va xususiy
nomlari:
sifat+ot
Dorivor
meva va
o‘simliklar
nomi:
Ot+ot
Kasallik
nomlari:
Harakat
nomi, ot,
Ot+ot
Davo muolaja
usullari
nomlari:
harakat nomi,
ot+fe’l
Vrach,
terapevt,
urolog,
ginekolog,
nevropotolog,
onkolog,
hamshira,
lor, xirurg,
Shifoxona,
kasalxona,
tug‘ruqxona,
profilaktoriy,
sanatoriy,
ambulato-riya,
tez yordam
v.h.
Qaynatma,
linement,
malham, ilon
zahari, tabletka,
rinza, mezim,
noshpa v.h.
Jiyda, bodom,
behi, olma,
xurmo, aloe,
achchiqmiya,
moychechak,
v.h.
Kuyish,
shamollash
zotiljam
raxit,
terlama,
tumov,
buqo,
gippatit,
Massaj, parafin
quyish, balchiq
bilan davolash,
bug‘lash,malha
m bog‘lash,
v.h.
18
psixolog,
ortoped, v.h.
grip, v.h.
Dorini
tayyorlash
jarayoniga
oid so‘zlar:
Harakat
nomi, fe’l
Muolaja
usuli, tartibi
miqdoriga
oid so‘zlar:
ot+fe’l,ravish
+f, son+fel
Dorini
saqlashga oid
so‘zlar:
ot+ot,sifat+
ot
Bemor
holatini
tasvirlash
so‘zlari:
sifat;ot
Dorining
ta’sirini
sharxlovchi
so‘zlar:
Fe’llar,
ot,kesim
Dorining
belgilari:
(holati, rangi,
shakli,
ta’mi, hidi)
Sifatdosh sifat
Terish
saralash
quritish,
maydalash,
ezish, tuyish,
qizdirish,
eritish,ivitish,
qaynatish,v.h
.
Til ostiga
tashlanadi,
chaynab
yutiladi,
surtiladi,
kompress
qilinadi, bir
kunda
1(2,3)mahal
ichiladi v.h.
Qog‘oz
paketda,
sellofan
paketda, shisha
idishda, qog‘oz
qutida, fol’gada,
sovutgichda v.h.
Isitmasi:
yuqori,
me’yoriy,yuzi
: qizil,
oppoq, ko‘k...
qonsiz, og‘ir,
xushsiz,
tili,oq
pushtiqizilv.h
.
Issig‘ini
tushurdi,
qon
bosimini
tushurdi,
(ko‘tardi),
ahvoli
yaxshilandi,
yomonlashdi
ko‘zini
ochdi,og‘riq
bosildi.v.h.
Tuyilgan,
eritilgan,
ezilgan,
sovutilgan
dumaloq.
yapaloq,
qobiqli,
quyuq, suyuq,
achiq, oq,
qizil,sariq,v.h.
Bunday topshiriqlar ko‘proq umumta’lim maktablarining yuqori sinf
o‘quvchilari, kasb-hunar (tibbiyot) kollejlari o‘quvchilarining so‘z
boyligini oshirishga, ona tilidan egallangan individual bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasini aniqlash va rivojlantirishga, asosan ixtiyoriy matnlar
yaratishga xizmat qilishi hisobga olinsa, ulardan egallangan BKMlarning
amaliy tadbiqini nazorat qilish ishlarida foydalanish, yoki uyga vazifa
sifatida berish maqsadga muvofiq bo‘ladi:
Mazkur jadvalda 12 ta belgi – yo‘nalish doirasida uyadosh so‘zlar
guruhlangan. Mustaqil topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchi yozgan
19
so‘zlarning soni 100 dan oshgan bo‘lsa, o‘ylab, o‘z xotirasida tiklagan,
analiz va sintez qilgan, topshiriq talabiga javob bermaganligi uchun
qog‘ozga tushmagan so‘z va atamalar soni bilan qo‘shib hisoblaganda
o‘quvchining o‘z xotirasida qayta tiklagan tushunchalari soni 200 dan
oshib ketadi. Yuqorida namuna sifatida keltirilgan uyadosh so‘zlar ustida
ishlash texnologiyasiga oid mustaqil topshiriqdan ko‘zlangan asosiy
maqsad o‘quvchi lug‘at zaxirasini oshirish va boyitish, bilan bir qatorda
tilning cheksiz imkoniyatlari bilan yaqindan tanishtirishdir. Uyadosh
atamalar ishtirokida so‘z birikmalari va gaplar tuzish topshiriqlari,
o‘quvchini ixtisosiy matn yaratishga o‘rgatish, lisoniy imkoniyatlar
(uyadoshlik xodisasi) dan samarali foydalanishga odatlantirishdir.
Shu sababli ona tili ta’limi mazmunini belgilashda o‘quvchining
muloqot ko‘lami va darajasi, ijodiy tafakkuri, fikr ifodalash ehtiyoji bilan,
tavsiya qilingan til vositalari orasidagi mutanosiblik hisobga olinishi yoki
aksincha, o‘rganilishi lozim bo‘lgan til vositalari va me’yorlari miqdorini
aniqlashda o‘quvchi shaxsining yosh psixologiyasi, tafakkur qobiliyati,
savodxonlik darajasi, o‘zaro muloqot ehtiyoji, rivojlanish ko‘lami hisobga
olinishi lozim. Shuningdek, ona tili darsliklarida til mazmunining
izchilligini ta’minlash, matn yaratish topshiriqlarini tilning ifoda
imkoniyatlarini, o‘quvchining mantiqiy tafakkur xususiyatlarini hisobga
olgan holda, muayyan tartibda berish, bolaning ko‘rish, eshitish, fikrni
anglash, analiz va sintez qilish imkoniyati, bosqichma – bosqich fikrlash va
fikrni rivojlantira bilish ko‘nikmasi hisobga olinishi lozim. Buni amalga
oshirish uchun, aniq predmetlarni ifodalovchi so‘zlar, ular tarkibidagi nutq
tovushlari, bo‘g‘in, bo‘g‘in ko‘chirish va urg‘ularni bosqichma – bosqich
o‘rgatib borish, so‘ngra aniq ma’no va yagona shaklga ega bo‘lgan til
vositalaridan (mustaqil so‘z turkumlari) ma’nodosh (sinonim), uyadosh
(bir mavzu, bir oila, bir guruh, tir turga, bir paradigma, qurshovga kiruvchi
20
so‘zlar), zid ma’noli (antonim) so‘zlarni hosil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirish yaxshi samara beradi.
Ona
tilidan
yangi
avlod
o‘quv adabiyotlarini yaratishda
lingvopsixologik qonuniyatlarga amal qilish, ijodiylik hamda mantiqiy
izchillikni ta’minlash nihoyatda zarur. Ona tili ta’limi mazmuning bunday
tizimda belgilanishi ta’lim samaradorligini oshirish bilan bir qatorda til
o‘rganish vositalarining ta’lim jarayoniga dadil kirib kelishi, undan unumli
foydalanish usullarining yaratilishi (interfaol o‘qish metodlari), til o‘qitish
metodikasining jadal rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
O‘zbekiston respublikasi Oliy majlisining 19 sessiyasida Prezident
I.Karimov malakali kadrlarni tayyorlashda ijtimoiy psixologiyaning ham
alohida o‘rni borligini ta’kidlab o‘tdi.
Darhaqiqat, yetuk, barkamol kadr bo‘lib yetishish uchun o‘quvchi
nafaqat o‘z iqtidori, bilimi va nutqiy malakasini oshirishi zarur, balki o‘zi
yashayotgan jamiyatning turlicha ijtimoiy munosabatlar tizimiga tayyor
bo‘lmog‘i, ijtimoiy faoliyat yuritish va uni boshqarishning ilmiy
qonuniyatlari va qoidalarini mukammal egallamog‘i zarur. Boshqaruv,
marketing va menejment sohalarida, ayniqsa inson omili va unga ta’sir
o‘tkazish, uni boshqarishning psixologik tizimini bilish – jamiyatda
sog‘lom ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish – uni kamol toptirish
yo‘lidir. Bu o‘rinda, ayniqsa, ijtimoiy tafakkurning, yangicha dunyoqarash
va ilmiy-ijodiy munosabatlarning shakllanishini, o‘quvchi shaxsining
o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etish mexanizmlaridan biri – ijtimoiy muloqot
va uning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lmish nutq sharoitiga mos
ravishda to‘g‘ri va ijodiy fikrlash, mustaqil matn yaratish texnologiyasini
mukammal egallashi davr talabidir.
Matn yaratishga yo‘naltiruvchi lingvopsixologik o‘quv topshiriqlari
tizimini ona tili ta’limiga keng joriy etish, o‘quvchi ongida so‘z boyligini
21
oshirish, qiyoslash, analiz va sintez qilish asosida mustaqil fikrlash, so‘z
tanlash va mustaqil fikr bildirish ehtiyojini hosil qilishga yordam beradi.
Shunday ko‘nikma va malakalarni uzluksiz shaklantirish va rivojlantirish
esa, o‘quvchi nutqiy mahoratining oshib borishi, mustaqil fikrlash va ijodiy
tafakkur ko‘lamining kengayishi hamda matn yaratish ko‘nikmalarining
avtomatlashuviga xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
