O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti umumiy tarix kafedrasi

KIRISh
Mavzuning dolzarbligi. Tarixiy voqyeligimiz – ma’naviy meros, milliy an’analarimiz, bularning barchasi, o’quvchi va talaba yoshlarni tarbiyalashda muhim qadriyatlarimizga qaytishdek ma’naviy zaruriyatga aylanib bormoqda. O’rta Osiyo qadimdan o’zining milliy ma’naviy merosi bilan butun dunyo xalqlarini o’ziga rom etib, kelgan markazlardan biri bo’lgan.

O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekiston hududi insoniyat paydo bo’lgan ilk markazlardan biri hisoblanadi. O’zbek xalqi o’z tarixi bilan istagancha faxrlansa arziydi. Mustaqillik o’zbek xalqiga o’zining xaqiqiy tarixidan voqif bo’lish, dunyoda hyech bir xalqdan kam emasligini anglash imkonini berdi.

Insoniyat o’zining ilk go’daklik davriga hamma vaqt g’ayrat bilan qarab kelgan. Bu davrni biz antik dunyo deb ataymiz. Antik dunyoda yashagan bobokalonlarimiz hayotiga har birimiz qiziqish bilan qaraymiz. Tabiiyki, ular o’z tili, adabiyoti, san’ati va madaniyatiga ega bo’lgan. Madaniyatning asl beshigi sharq mamlakatlarn bo’lgan, dastlabki adabiy yodgorliklar avvalo Misr, Eron, Xitoy, Hindiston, Bobil (Vaviloniya) kabi mamlakatlarda yaratilgan.

Afsuski, bebaho antik yodgor­liklar Urta Osiyo adabiyotida saqlanib qolinmagan. So’g’diyonaning antik davrlarida yashagan bobokalonlarimiz hayoti bi­lan arxeologik qazilmalar orqali tanishamiz, holos. Bu noyob topilmalar uzoq tarixning zalvorli hodisalaridan darak beradi. Biz ularning shakli, go’zalligi va hokazo jihatlari-ga qarab xulosalar chiqaramiz. Antik davrlarda bizda muhtasham shaharlar bo’lganligi, madaniyat va san’at gullab-yashna-ganligini faraz qilamiz. Bu qadimiy yodgorliklar biz uchun bebaho boylikdir.

Urta Osiyoning antik davrlariga oid adabiyot yodgorliklaridan atigi bir-ikki nusxa saqlanib qolganda edi, bugungi avlodlarimiz qalbi quvonch va faxr-iftixor hissi bilan to’lib-toshgan bo’lardi. Bu boylikning qiymati pul yoki oltin bi­lan o’lchanmaydi, ular qadimiy bo’lganligi uchun ham bebaho-dir. Axir, bu yodgorliklar antik ajdodlarimiz bilan tengdosh, ularning qo’li tekkan. Ularda bobokalonlarimizning ulugvor nigohini kuzatamiz.

Hurmatli yurtboshimiz I.A.Karimov, har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash, ularda milliy g’urur va fahr tuyg’ularini shakllantirishda tarixning tutgan o’rniga baho berib shunday degan edi: « Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Kim bo’lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday insonlarni yo’ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi»¹.

Gresiya bilan Urta Osiyo o’rtasida siyosiy-madaniy aloqalar mavjud bo’lgan. Qadimdan jahon kezishni eng yaxshi odat deb bilgan grek sayyohlarn Urta Osiyoga bir necha marotaba tashrif buyurishgan. Gresiya, Urta Osiyo, Xitoy, Hindiston mamlakatlari orasida karvon tinimsiz qatnab turgan. Eramizdan ancha ilgariyoq Urta Osiyoliklarga Filotun — Aflotun (Platon), Suqrot (Sokrat), Arastu (Aristotel), Buqrot (Gippokrat), Faysoguras (Pifagor) nomlari yaqindan tanish edi.

Uzoq yunon o’lkasi bilan Urta Osiyo xalqlari o’rtasida qadim-qadim zamonlardayoq madaniy aloqa bo’lganligini aniq misollar orqali ham isbot etish mumkin². Jumladan, fessaliyaliklarning qadimiy yodnomasn bulgan «Ellada qahramonlari» asarida Amozonkalar haqida hikoya qilinadi. Muarrih adib Yustinning fikricha, Amozonkalar skif avlodlaridan bulgan ekan. Ulug’ yunon fojeanavisi Esxilning (eramizdan ilgarigi VI asrda yashab o’tgan) fikricha, inson zotiga olov hadya etmoqchi bo’lgan Prometey hukmdor Zevsning qahriga uchrab, skiflar o’lkasidagi qoyaga zanjirband qilinadi.³

Biroq, antik davrlarni o’rganishimizda yolg’iz bu arxeolo­gik qazilmalar kifoya qilmaydi, faqat ularning o’zi bilangina qanoatlanmaymiz. Bu qadim topilmalar g’oyat go’zal va qanchalik noyob bo’lmasin, biz ularning faqat tashqi shakliga qarab fikrlaymiz, taxmin yuritamiz.

To’g’ri, antik davrdan bizga yozma «guvoh» yetib kelmagan. Qadim ajdodlarimiz haqida «so’zlovchi» shaharlarning qoldiqlari, go’zal san’at obidalari, bebaho arxeologik topilmalar qolgan, holos. Biz avlodlar qalbini bir bebaho boylik o’ziga asir etadi.