O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pеdagogika instituti “Pedagogika-psixologiya” kafedrasi

12-МАВЗУ: ПСИХОЛОГНИНГ ЎҚИТУВЧИЛАР БИЛАН ОЛИБ БОРАДИГАН 
ИШЛАРИ 
  
Режа: 
1. Халқ таълими органларидаги психологнинг фаолияти.
2. Профессионал маслаҳат бериш ва психотерапия.
3. Психолог шахсининг педагогик жамоага таъсири.
4. «Педагогик жамоанинг фаолиятини ташкил этиш» ўйини. 
  
1. Халқ таълими органларидаги психологнинг фаолияти 
  
Ўқитувчилар ҳам алоҳида эътибор талаб қиладиган объектдир. Амалиёт шуни 
кўрсатадики, одатда ўқитувчилар психолог билан ҳамкорлик қилишга тайёр 
бўладилар. Ҳамма гап психолог ўзини қандай тутишига бориб тақалади. Бунда 
психологнинг ўқитувчиларга нисбатан эгаллайдиган позицияси жуда муҳим роль 
ўйнайди.
Психолог позициясининг асосий компонентлари қуйидагилардан иборат: 
а) педагог билан бўлган муносабатга установка;
б) педагогларни қандай бўлса шундайлигича қабул қилишга установка; 
в) субъект - субъект муносабатларидан иборат тенглик ва ҳамкорлик 
характеридаги муносабатларга установка.
Мана шундай позиция педагоглар билан бўлган конструктив ҳамкорликни 
таъминлай олади.
Дастлабки кезларда психолог ўқитувчиларга ўз ёрдамини ҳаддан ташқари 
фаоллик билан тиқиштирмаслиги зарур. Камтарона равишда, агар зарур бўлса, ёрдам 
беришга тайёрлигини маълум қилса, шунинг ўзи кифоя. Кимдир дарров ҳамкорликка 
шошилади кимдир бироздан сўнг кимгадир умуман психолог ёрдами керак бўлмайди. 
Ўқитувчилар билан ишлашда болада рўй бераётган ижобий ўзгаришларга асосан 
ўқитувчи сабабчи бўлаётганини таъкидлаб туриши керак. Психологнинг иши «сояда» 
қолиши керак. Шунда у педагоглар орасида тан олинади. Ўқитувчилар билан олиб 
бориладиган индивидуал ишлардан ташқари улар билан семинарлар шаклида 
психологик тарғибот ишларини олиб бориш мақсадга мувофиқдир.
Бундан кўзланган асосий мақсад кимгадир ўз билимларини кўз-кўз қилиш эмас, 
балки педагогларнинг психологик маданиятини оширишдир. Ушбу машғулотларни 
шундай ташкиллаштириш керакки, ўқитувчилар пассив тингловчи бўлиб қолмасинлар. 
Бунинг учун ҳар бир психологик маълумотга уларни ўз тажрибаларидан мисоллар 
келтиришга ундаш керак. Охирида эса бирор бир ҳазил аралаш тестни бажариш 
ҳаммага яхши кайфият бахш этади.
Ҳар қайси мактаб психологи олдидаги савол шуки «Ўзим ёрдамимни таклиф 
қилайми ёки ўқитувчилар мурожаат қилишини кутайми?» Майли бу саволга ҳар ким 
ўз вазиятидан келиб чиқиб жавоб бера қолсин. Лекин психолог бир нарсани 
унутмасинки, ўқитувчиларнинг унга мурожат қилиши уларнинг педагогик стажи ва 
тажрибасига боғлиқ эмас. Бу кўпроқ уларнинг шахсий фазилатларига: мулоқатга 
киришувчанлик даражаси, хавотирланувчанлик, қизиқувчанлиги янгиликка очиқлиги 
ва бошқаларга боғлиқ. Ўқитувчилар болалар ҳақида ҳар қандай узоқ муддатли 
психологик тадқиқотлар натижаларидан кўра кўпроқ нарса билади. Улар болалар 

---

билан ҳар куни мулоқатга киришадилар ва табиийки, уларга таъсир этиш учун кўпроқ 
имкониятга эгалар.
Бас шундай экан, психолог ўқитувчининг яқин ҳамкори ва ёрдамчиси бўлиши 
керак. Психологлар шуни унутмасинларки, мактаб ҳаётини ўзига хос саҳна асари деб 
тасаввур қилсак, ундаги роллар қуйидагича тақсимланган бўлади: 
1. Болалар. 
2. Ўқитувчи. 
3. Психолог. 
4. Ҳисобчи. 
5. Ошпаз. 
Ҳурматли психологларга биринчи роль ажратилган. 
Мактабда психология ва психологлар ҳақида анча хабардор бўлишларига қарамай, 
психолог ва ўқитувчиларнинг касбий ҳамкорлиги муаммо сифатида қолмоқда. 
Кўпинча психолог ўқитувчиларни «олий психологияга» ўргатмоқчи бўлади, ўқитувчи 
бўлса психология билан танишган, анъанавий педагогик жараёнга қайтади, тўполончи 
ўқувчиларга эски, синалган йўлни яна қўллайди: икки баҳо қўяди, ўқувчини ёки ота-
онасини ўқитувчилар мажлисига чақиради. Психолог ўз - касби ичида қолиб кетади. 
Ўқитувчи эса психологияга яхши нарса ҳақида орзу қилиш мумкин бўлган, лекин 
ҳозирча мактабларда амалга ошириб бўлмайдиган «санъат учун санъат» сифатида 
муносабатда бўлади. Психологнинг тасаввурида ҳам, психологнинг иш методида ҳам 
муҳим ўзгаришлар рўй бермайди.
Ўқитувчи ва психолог орасида шахслараро муносабат ва ижодий ҳамкорлик 
ўрнатиш учун маҳсулдор ташкилий усул бу клублардир. Клуб ташкилотининг 
афзалликлари қуйидагилардан иборат:
1. Клубда норасмий шахслараро муносабатларни шакллантириш ва 
мустаҳкамлаш имконияти вужудга келади. Бунга тинч ҳолат, мажбурламасдан эркин 
иштирок этиш шароити, умумий қизиқишларни ҳисобга олган ҳолда муҳокама учун 
мавзу танлаш, мулоқатнинг анъанавий клуб шакллари: чой ташкил этиш, туғилган 
кунларни байрам қилиш ва ҳоказолар имкон беради. 
2. Ўқувчи ва катталарни клубдаги ҳиссий илиқ муҳит тортади. Клубда ҳаётий 
тажриба ва фикр алмашинилади.
3. Бундай педагогик клубда психолог пешқадам сифатида ўзини кўрсатиши 
мақсадга мувофиқ. Клубнинг иш дастури психолог, ўқитувчилар, ота-оналарнинг 
ўзаро таъсири натижасида, уларнинг қизиқишлари ва имкониятларини ҳисобга олган 
ҳолда тузилади. Ҳар бир машғулотдан сўнг иштирокчилар кейинги машғулотда қайси 
муаммони ҳал қилишларини муҳокама қилишлари мумкин. 
4. Клуб доимий мазмунли учрашувларни ташкил этиш учун шароит яратади, 
шунинг учун клубдаги ҳар бир машғулот иштирокчилар билан келишилган ҳолда аниқ 
мавзуда бўлиши мақсадга мувофиқ.
5. Ўзаро таъсирнинг клуб шакли психолог, педагог ва ота- оналар учрашувининг 
доимий бўлишини таъминлайди. Клуб ишининг ривожланган шаклларида психологик 
машғулотлар 
шаклида 
(баҳс 
психотехник 
сеанслар, 
психотренинглар, 
ривожлантирувчи ўйинлар ва ҳокозо) ўтказилиши мумкин. 
2-жадвал. Ўқитувчи ва мактаб психологининг касбий қарашларидаги фарқлар 
Ўқитувчининг касбий 
Психологнинг касбий 

---

роли 
роли. 
Касбий билимларнинг
мазмуни 
Умумий педагогик 
билимлар. Ўз фанини 
ўқитиш методикасини 
билиш 
Умумий психологик 
билимлар. 
Ўқувчиларнинг ёш ва 
индивидуал психоло- 
гик хусусиятлари. 
Психодиагностика, 
психокоррекция
Ўқувчига 
муносабат 
Ўрганувчи, назорат 
қилувчи, баҳоловчи
Тушунувчи, ёрдам 
берувчи 
Ўқитувчилар билан 
муносабат
Иш бўйича ҳам 
касбларнинг ўзаро 
муносабати
Турли мутахассислар-
нинг ҳамкорлигига 
асосланган ўзаро 
муносабатлар 
Маъмуриятга муносабат Бошлиқларга бўйсиниш Мустақиллик ва 
ҳамкорликка интилиш 
Ташқи белгилар
Ўзига ишонч, 
ўқувчиларга 
ҳукмронлик қилиш, 
қатъийлик, 
«ўқитувчилик овози» 
Ҳамдардлик, 
инсоний 
муносабатларга 
тайёргарлик,
хулқ-атворда 
юмшоқлик
Бугунги кунда педагогик-психологик ахборотга, психологик билимларга эҳтиёж 
сезаётган ўқитувчилар сони ортмокда. Жуда кўп ўқитувчилар мактабдаги энг оғир 
масалалардан бири деб ўқитувчи муносабатини кўрсатмокдалар. Чунки жамиятимизда 
бир-бири билан қаттиқ боғланган, лекин ўзаро танловда эркинлиги бўлмаган бошқа 
жуфтлар бўлмаса керак. Ўқитувчиларнинг ёмон ўқитувчи ҳақидаги эътирозлари 
кўпинча уни фанни яхши билмаслиги билан эмас, балки ўқувчилари билан яхши 
муомала-муносабатини ўрната олмаганлиги билан боғликдир. 
Ўқитувчининг ўқувчисида билимга нисбатан қизиқишини орттириш унинг 
ўқувчисига бўлган муносабатига, яъни ўқувчини унда турли вазиятларда намоён 
бўладиган қайтарилмас ўзига хослик, ҳамда алоҳида шахс ёки берилган аниқ, 
ижтимоий роль ёки вазифани бажарувчи оддий ўқувчи сифатида кўра олишларига 
боғлиқ. Ўқитувчи қанчалик ўз индивидуаллигини англаса ва буни ўз фаолиятида 
ҳисобга олса, шунчалик у ўз ўқувчиларидаги ўзига хосликни кўра олади ва бундан 
педагогик ўзаро муносабатида тўғри фойдалана олади. Бугунги кунда ўқитувчи ва 
ўқувчи орасидаги муносабат кандай? Ана шу саволга жавоб олиш учун ўқувчилар 
билан ўказилган анкета жавобларидаги фикрларнинг бир қанчасини келтириб ўтамиз. 
Бажариладиган фикрлар