O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi

Mavzu: № 2. O‘qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash usullari- 2 soat


Reja:

1. 
   O‘qituvchi ish faoliyaida nutq.
   
2. 
   Fikrni ifodalash usullari. Matn, tasvir, hikoya qilish.
   
3. 
   Fikrni ifodalashda ko‘rgazmalilik.
   

Muammoli savollar
Darsga qanday talablar qo‘yiladi?


Tayanch iboralar :
1. Matn, tasvir, hikoya qilish, ko‘rgazmalilik

O‘qituvchi o‘z ish faoliyatida fikrni ifodalashning xilma-xil shaqllari va janrlaridan foydalanadi. Ularning har biri til materiallari asosida yuzaga keladi. Nutk va til alohida hodisalar bulsa xam, ularni bir-biridan ajratib karab bulmaydi.

Til- ma’lum kishilar jamoasi a’zolarining mulokoti uchun muhim va asosiy vosita xisoblangan uziga xos belgilar sistemalaridan biri bulib, jamiyatda tafakkurning rivojlanishi uchun, madaniy tarixiy an’analarni avloddan-avlodga yetkazish uchun xizmat kiladi.
Nutk- ifodalangan ma’lumot talabiga mos holda til koidalari asosida tuzilgan til belgilarining tartibidir. Til nutqka aylangach, moddiy axamiyat kasb etadi. Nutk - nutq (a’zolari) organlari harakatining natijasi sifatida paydo bo‘ladi. Nutk a’zolarining harakati nutq faoliyati xisoblanadi. Nutk faoliyati deganda inson organizmining nutq tuzish uchun zarur xisoblangan ruxiy-fiziologik ishining yigindisi tushuniladi.
Anik aytilgan (yoki yozilgan) bir gap yoki o‘zaro mantikiy boglangan gaplar yigindisi nutqiy asar deyiladi: “Nutkiy asar” tushunchasi og‘zaki yoki yozma nutqning har kanday parchasini xam, xalk og‘zaki ijodi asarlari va badiiy yozma adabiyotning tugallangan asarlarini xam uz ichiga kamraydi. Har kanday nutqiy asar matn sifatida yuzaga chikadi.
Matn deb u yoki bu holda tugallangan mazmun (ma’no) va nutqning birligini uzida shaqllantirgan xamda ifodalagan og‘zaki yoki yozma asarga aytiladi.
Matnning belgilari kuyidagilar:
1. Matn gap yoki gaplardan tashkil topadi.
2. Matndagi gaplar o‘zaro ichki (mantikiy) va tashki (grammatik) bog‘liqlikda bo‘ladi.
3. Matnda u yoki bu hodisa-voqea haqidagi mazmun bo‘ladi.
(Misollar keltiriladi.)

So‘zlovchi matn mazmunini turli usullarda yuzaga chikarishi mumkin. Bunda uch janr-tasvir, hikoya kilish, muloxaza alohida ajralib turadi.

Tasvir - nutqda ifodalangan narsa yoki hodisani maxsus til vositalari orkali harakatlash, uning xususiyatlarini, sifatlarini kursatish usuli tasvir deyiladi. Tasvir fikr yuritiladigan shaxs, narsa yoki voqea-hodisani tinglovchi tasavvurida yorkin shaqllantirish uchun ishlatiladi. (Misollar beriladi.)
Hikoya kilish. Bulib utgan va yuz beradigan voqea-hodisalarni batafsil so‘zlash hikoya kilish xisoblanadi. Kichik xajmdagi nasriy asarlar, katta asarlarning ayrim parchalari darsda hikoya qilib beriladi. Hikoya kilishda voqealar batafsil yoki ma’lum kiskartishlar bilan bayon etilishi mumkin. Bunda har bir narsa va hodisa uz nomi, sifatlari bilan bayon etiladi. (Misollar)
Muloxaza. Kuzatilgan, eshitilgan yoki ukilgan narsalar ustida fikrlash, uning turli tomonlarini kuz oldiga keltirish muloxaza xisoblanadi. Kishi muloxaza orkali yuz bergan bergan voqealar haqidagi xakikatni topa oladi. Buning uchun muloxaza tugri, ilmiy asosda bulishi lozim.“ Narsalarning xakikatini bilish fakat farosat yuli bilan amalga oshadi” (Ibn Sino).
Yukoridagilarning barchasi o‘qituvchi ish faoliyatiga boglanadi.
Fikrni og‘zaki bayon etganda o‘qituvchi suxbat, muxokama, munozara usullaridan foydalanadi.
Suxbat. Ma’lum bir mavzu yuzasidan dialog tarzida ikki yoki bir necha kishi urtasida bulib utgan nutqiy mulokot suxbat deyiladi. Suxbatning xususiyati shuki, suxbatdoshlar bir-birlariga savol beradilar va savollarga javob qaytaradilar. Bu suxbat ma’ruzadan fark kiladi. Ma’ruza monologik nutqdir.
Muxokama. - Ma’lum bir masala yuzasidan ko‘pchilikni fikrini to‘plashni, ma’lum to‘xtamlarga kelishni anglatadi.
Munozara. - Biror masala yuzasidan taraflarning baxsini, tortishuvini anglatadi. Baxs jarayonida har bir ishtirokchi uzining xak ekanligini isbotlashga intiladi.
Notikona so‘zlash. Aytilayotgan fikrning tinglovchiga yetib borishi va uning xulkiga ta’sir etishi notikning so‘zlash maxoratiga boglikdir. Notikona nutqni maksadi va xususiyatlariga kura tashvikiy, tankidiy, tabrik nutqlariga ajratish mumkin.
Tashvikiy nutq deb muallif kuzda tutgan biron voqea-hodisani bajarishga tiinglovchilarni da’vat etuvchi, undovchi nutqka aytiladi. Tashvikiy nutqda xalk xayotidan, tarixidan, odat, udumlardan va barcha vositalardan foydalanish yaxshi natija beradi.
Tankidiy nutq yuz bergan hodisalar, shaxslarning xatti-harakatlariga e’tirozli munosabatda buluvchi nutq tankidiy nutq deyiladi.
Tabrik nutqi tuylarda, tantanalarda, yubileylarda, tugilgan kunlarda so‘zlanadigan nutq tabrik nutqidir. Tabrik nutqi shaxs va hodisalarning yaxshi xususiyatlarini kursatishga, ularni maktashga karatilgan bo‘ladi.
Fikrni yozma bayon etish.
Bayon berilgan matn mazmunini uz so‘zlari bilan kayta yozishdir. Bayonda berilgan matn asosida yangi matn yaratiladi.
Saylanma bayon. Berilgan matndan ma’lum mavzuga mos saylab foydalanib yozilgan bayon saylanma bayon deyiladi. Tulik bayon etilganda, uning keraqli joylari xakida gapiriladi, xolos.
Konspekt bayonning kurinishlaridan biridir. Konspekt 3 xil bo‘ladi: tulik, kiska, tezisli. Tulik konspektda matnning mazmuni muallif fikrlariga ba’zi bir izoxlovchi gaplar kiritilishi orkali keng bayon qilib beriladi. Kiska konspektda matndagi eng muhim deb xisoblangan fikrlar bayon etiladi. Tezisli konspekt manbaning asosiy koidalarini, eng muhim fikrlarini ajratib olishdir.