O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta`lim vazirligi nukus davlat pеdagogika instituti tabiyaTShunoslik fakultеti «kimyo va ekologiya»

IV. SO₂ni kontakt oksidlash. SO₂ ni SO₃ gacha oksidlanishi H₂SO₄ ishlab chikarishning asosiy boskichi xisoblanadi. Chunki bu boskichning nomi bilan butun ishlab chikarish xam nomlanadi.

Bu jaraen kuyidagi reaktsiya tenglamasi orkali sodir buladi:

2SO₂ + O₂ 2SO₃ + 189 kJ (500.5 ⁰S)

Bu jarayon geterogen, ekzotermik, katalitik va kaytar jarayon bulib, xajmning kamayishi bilan boradi. Shuning uchun Le - Shatel`e printsipiga muvofik xarorat pasayishi va bosimning ortishi bilan muvozanat SO<sub>3</sub> xosil bulish tomoniga siljiydi. Shuning uchun sul`fat vislota sanoatida yukori bosimdan foydalanilmaydi. Bu jaraenda muvozanat regulyatori xaroratdir. SO₃ ning oksidlanish jarayonining tezligi kullanilaetgan katalizatorning aktivligi bilan belgilanadi. Katalizator sifatida kupgina moddalar ishlatilgan, lekin H₂ SO₄ sanoatida fakat 3 xil katalizator ishlatiladi:

1. Platina metali.

2. Fe (III) oksidi.

3. Vanadiy (V) oksid.

Ulardan eng aktivrogi platina bulib, lekin u kimmat va mish`yak bilan tez zaxarlanadi. Fe(III) - oksid arzon, mish`yak bilan zaxarlanmaydi,lekin katalitik aktivligini fakat 625.5 ⁰S dan yukori temperaturadagina namoyon kiladi.

Vanadiy katalizatori platinaga nisbatan kamrok aktivlikka ega, lekin ancha arzon va mish`yak bilan xam platinaga nisbatan bir necha 1000 marta kam zaxarlanadi. Xozirgi vaktda barcha sul`fat kislota ishlab chikarish zavodlarida vanadiy katalizatoridan foydalaniladi. U uz tarkibida 7% vanadiy (V) oksidi tutadi.

Bu vanadiyli kontaktli massa granulalarining ulchami katalitik jarayon uchun katta axamiyatga ega. U I,5mm bulishi kerak. Kontakt apparatlarda SO₂ tutuvchi gaz 420 - 440 ⁰S gacha kizdiriladi, sungra apparatning birinchi kavatida yukori issiklik chikishi xisobiga xarorat 600 ⁰S gacha etadi. Kupincha tokchali kontakt apparatlardan foydalaniladi. Xozirgi zamon tokchali apparatlar 12 m diametrli va 25 metr uzunlikka ega bulgan tsilindirsimon korpuslardan iborat.

Uning ish unumi sutkasiga 1000 t ni tashkil etadi.

Sul`fat kislotani kontakt usulida ishlab chikarish kuyidagi sxemada kursatilgan:

SAVOL VA TOPShIRIKLAR:
1.Sul`fat kislotaning amaliy axamiyatini tariflab bering.

2.Sul`fat kislota olish usullari:

a) nitroza usuli;

b) kontakt usuli.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

29. 
    A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
    
30. 
    Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
    
31. 
    J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
    
32. 
    Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
    
33. 
    Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
    
34. 
    R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
    
35. 
    B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
    

MAVZU:AMMIAK IShLAB ChIKARISh.

ReJA:

1.Ammiak ishlab chikarishning asosiy xom ashyosi.

2.Ammiak ishlab chikarishning boskichlari.

3.Ishlatiladigan sistemalarning turlari.

4.Ammiakning ishlatilish soxalari.

TAYaNCh IBORALAR

Ammiak, ammiak ishlab chikarish xom ashyolari,ammiak ishlab chikarish boskichlari.

NH₃ sintezi. NH₃ sintezi issiklik chikishi va xajmning kamayishi bilan boradigan kaytar jaraendir. N₂+3H₂ k 2NH₃^- . Bu reaktsiyaning issiklik effekti xarorat va bosimga boglik buladi. Masalan 500Sda katalizatorlar ishtirokida yukori bosimda va texnologik sistemaning tsiklliligi xisobiga olib boriladi. Katalizatorlar sifatida Femetali ishlatiladi. Bu katalizatorlar S li birikmalar ta`sirida zaxarlanishi mumkin. Uglerod oksidlari esa katalizatorlarni fakat gaz fazaga kirgandagina zaxarlaydi. Bu sintez kuyidagi boskichlardan iborat.

1. 
   Tashki diffuziya va ichki diffuziya (tashki diffuziya katalizator sirtiga N va vodorod diffuziyalanishi) ichki diffuziya katalizatorning poralari orkali ichkariga kirishi.
   
2. 
   Katalizator sirtiga N va H ning aktivlangan diffuziyasi.
   
3. 
   Katalizator sirtiga N va H ning uzaro ta`siri, bu uzaro ta`sir N ni katalizatorlardan elektronlar kabul kilish va H ni katalizatorga elektron berishi, bunda esa elektron muvozanat yuzaga kelishi bilan boradi. Buning natijasida yuza birikmalar NH-imid, NH₂-amid, NH₃-ammiak buladi.
   
4. 
   NH₃- desorbtsiyasi. Katalizatorning ichki diffuziyasiga va sirtiga fazasiga utishi.
   

Bu boskichlardan eng asosiy xal kiluvchi boskichi katalizator sirtida N va H ning aktivlangan diffuziya boskichidir. Fe katalizatorligida NH₃ sintezi 400-500°s da sodir buladi. Bu sharoitda uncha katta chikishga ega bulmaydi. Shuning uchun sintez tsiklik sistemada olib boriladi, ya`ni NH₃ ga aylanmagan NH li aralashma yana sistema kiritiladi. Tsiklik sistemada NH₃ ni ishlab chikarish kam chikindili ishlab chikarish turlariga kiradi.

NH₃ sintezining optimal sharoiti. Bu sistemaning asosiy kursatkichlari xosil bulix darajasi, katalizatorlarning unumdorligidir. Iktisodiy kursatkichlariga xom-ashyo va energiyaning chikitm koeffitsienti, maxsulot tannarxi kiradi.

Yukori bosim ta`sirida NH<sub>3</sub> sintezi tezligi ortadi. Bundan tashkari teskari reaktsiyaning tezligini kamaytiradi va NH<sub>3</sub> ni gazdan kondensatsiya orkali ajratilishini ta`minlaydi.

Xarorat rejimi xam reaktsiya tezligiga ta`sir kiladi. Xarorat ma`lum chegaraga etguncha kutarilganda tezlikni oshiradi.

Dastlabki N–Hli aralashma tarkibi xam sintezga ta`sir kursatadi. Sistemada aralashma kamaytirilganda NH₃ xosil bulish tezligi pasayadi. Shu vaktda sistemaga aralashmani kiritilib turiladi. Xosil bulgan ammiakni suv va ammiaklm sovutkichlarda kondensatsiya kilish orkali chikarib turiladi. Sanoatda sistematik ammiakni ishlab chikarishda bosimni oz kupligiga karab sistemalar uch turga bulinadi:

1. 
   Past bosimdagi sistemalar -10 m Pa gacha
   
2. 
   Urta bosimdagi sistemalar - 23-60 mPa
   
3. 
   Yukori bosimdagi sistemalar -60-100 mPa
   

Xozirda sanoatda urtacha bosimdagi sistemalardan foydalaniladi. Sistematik usulda ishlab chikarilgan ammiak nitrat kislota olishda va azotli ugitlar ishlab chikarishda ishlatiladi.
SAVOL VA TOPShIRIKLAR
1.Ammiak ishlab chikarishning asosiy xom ashyolari nima?

2.Bu ishlab chikarishning optimal sharoiti kanday?

3.Ishlab chikarish kanday boskichlardan iborat?
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

36. 
    A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
    
37. 
    Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
    
38. 
    J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
    
39. 
    Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
    
40. 
    Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
    
41. 
    R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
    
42. 
    B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
    

MAVZU: NITRAT KISLOTA IShLAB ChIKARISh.

ReJA:

1.Nitrat kislota xakida umumiy tushuncha.

2.Nitrat kislota ishlab chikarish.

3.Nitrat kislotaning axamiyati.

TAYaNCh IBORALAR:

Nitrat kislota, asosiy xom ashyolar, ishlab chikarishning asosiy boskichlari, ishlatilish soxalari.

Toza NHO₃ rangsiz suyuklik; solishtirma ogirligi 1,526 g/sm³ (15°S da); uning katish temperaturasi 41,3°S; u 86°S da kaynaydi; suv bilan xar kanday nisbatda aralashadi. Tarkibida 68% NHO₃ bulgan nitrat kislota eritmasi (dk1,4g/sm³) uz tarkibini uzgartmay 120,5°Sda kaynaydi.

Kontsentrlangan nitrat kislota (ayniksa yoruglik ta`siridan) kisman parchalanadi.

4NHO_{3 }^ 2H₂O+4NO₂+O₂

Xosil buladigan azot (IV) -oksid kislotaga sarik tus beradi. Uzida NO₂ ni eritgan HNO₃ tutovchi nitrat kislota nomi bilan yuritiladi.

XIX asrda XX asrning boshlariga kadar nitrat kislota chili selitrasiga H₂SO₄ ta`sir ettirish yuli bilan olinir edi:

NaNO₃ + H₂SO₄ NaHSO₄ HNO₃

Xozirgi vaktda bu metoddan nixoyatda kam foydalaniladi.

1905 yildan boshlab Norvegiyada sanoatda HNO₃ olishning elektr yoy usuli joriy etildi. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, avval xavo orkali elektr yoyi utkaziladi, bunda azot bilan kislorod uzaro reaktsiyaga kirishib NO ni xosil kiladi. NO xavoda tez soviganda xavo kislorodi va suv bilan birikib nitrat kislotaga aylanadi :

N₂ + O₂  2NO; 2NO + O₂  2NO₂ 3NO₂ + H₂O 2HNO₃ + NO

Ortib kolgan NO yana xavo kislorodi bilan birikib NO₂ ga aylanadi, yana suv bilan birikib HNO₃ xosil kiladi.

Agar azot oksidlaridan iborat gazlar aralashmasi kal`tsiy gidroksidga yutdirilsa, kal`tsiy nitrat (Norvegiya selitrasi) xosil buladi. Yoy usulida elektr energiya kup sarf buladi. Masalan, 1 kg kislota tayyorlash uchun 70 kvt energiya ketadi. Shuning uchun bu usul kam kullaniladi. Xozirgi vaktda sanoatda HNO₃ asosan ammiakni katalizator ishtirokida oksidlash yuli bilan olinadi. Ammiak bilan xavo aralashmasi 600-800°S da platinada yasalgan tur (katalizator) orkali utkazilganda NO xosil buladi va bu gaz xavo kislorodi bilan darxol birikib NO₂ ga aylanadi. Azot (IV) - oksid esa suv va xavo kislorodi bilan uzaro ta`sirlanib HNO₃ ni xosil kiladi:
4HN₃ + 5O₂  6H₂O + 4NO +216 kkal 2NO + O₂  2 NO 3 NO₂ + H₂O  2HNO₃ + NO

HNO₃ ishlab chikarishda NO ni mumkin kadar kuprok darajaga HNO₃ ga aylantirish nixoyatda muxim masala xisoblanadi. 2NO +O₂  2NO₂ reaktsiyasining sust borishi va HNO₃ kontsentratsiyasi ortgan sayin NO₂ ruvchanligining kamayishi bu problemani xal kilishni ancha kiyinlashtiradi. HNO₃ zavodlarida NO₂ dan kuprok foydalanish maksadida ketma-ket joylashtirilgan katta xajmli bir necha yutuvchi ustanovkalardan foydalaniladi. Bu ustanovkalarda xosil buladigan HNO₃ ning kontsentratsiyasi 50% ga yakin buladi. Bosimni oshirish yuli bilan 2NO + O₂  2NO₂ reaktsiyaning tezligi va NO₂ ning suvga yutilishi oshiriladi; bosim 10 atmosferaga etganda xosil buladigan nitrat kislotaning

kontsentratsiyasi 65% gacha kutariladi. 50 atmosfera bosimi va 70S da suyuk N₂O₄ kislorod suvda eritilsa, 98% li HNO₃ xosil buladi: 2N₂O₄ + O₂ + 2H₂ O  4HNO₃

Bu usul «nitrat kislotaning bevosita sintezi» nomi bilan yuritiladi. Xosil kilingan HNO₃ alyuminiydan yasalgan tsisternalarda saklanadi.

Nitrat kislotaning sanoatda ishlatilishi uning oksidlash va nitrolash xossalarigaasoslanadi. Bundan tashkari HNO₃ nitratlar, mineral ugitlar, ayniksa ammiakli selitra olishda juda kup ishlatiladi.

HNO₃ tuzlari sanoat va xalk xujaligining turli soxalari uchun nixoyatda katta axamiyatga ega. Masalan kaliy nitrat ugit sifatida ixlatilishidash tashkari kora porox tayyorlash uchun ketadi. Kora porox tarkibida 68% KNO₃ , 15%S va 17% S buladi. Kora porox yonganda:

2KNO₃ + 3C + S  K₂S + 3CO₂ + N₂

reaktsiyasi sodir bulib, kup mikdorda gazlar ajralib chikadi. Ammoniy nitrat NH₄NO₃ parchalanganda katta xajmli gazlar (O₂ va N₂ ) ajralib chikadi, shu sababli bu tuz xam ammonal nomli portlovchi aralashma tarkibiga kiradi. Ammonal tarkibida 72% ammoniy nitrat, 25% alyuminiy kukuni va 3% kumir buladi.

Xozirgi vaktda «Ammoniyli selitra» deb ataluvchi ammoniy nitrat muxim azotli ugit xisoblanadi. Uning tarkibida 34% N bor.

Azotli ugit sifatida kal`tsiy nitrat- kal`tsiyli selitra Ca₂(NO₃)₂ xam ishlatiladi. Uning tarkibida 17% N bor. Bu ugitga 5% NH₄OH kushish yuli bilan uning sifati ancha yaxshilanadi.

SAVOL VA TOPShIRIKLAR:

1.Nitrat kislota ishlab chikarish kanday boskichlardan iborat?

2.Bu ishlab chikarishning asosiy xom ashyolari nima?

3.Nitrat kislota kanday maksadlarda ishlatiladi?

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

43. 
    A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
    
44. 
    Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
    
45. 
    J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
    
46. 
    Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
    
47. 
    Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
    
48. 
    R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
    
49. 
    B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
    

MAVZU: MINeRAL UGITLAR, ULARNI IShLAB ChIKARISh.

ReJA:

1. Mineral ugitlarning axamiyati va sinflanishi.

2. Fosforli ugitlar ishlab chikarish.

3. Kompleks ugitlar ishlab chikarish.

4. Azotli ugitlar ishlab chikarish.

5. Kaliyli ugitlar ishlab chikarish.

TAYaNCh IBORALAR:

Mineral ugitlar,sinflanishi, fosforli ugitlar,kompleks ugitlar, azotli ugitlar, kaliyli ugitlar.

Mineral ugitlar deganda tarkibida usimliklarning oziklanishi uchun zarur elementlarga ega bulgan tuzlar tushuniladi. Mineral ugitlar kishlok xujaligi maxsulotlaridan yukori xosil olish maksadida tuprokka beriladi. Zamonaviy kishlok xujaligini mineral ugitlarsiz tasavvur kilish kiyin. Ular ta`sirida xosilni 50 % - 60 % gacha kutarish mumkin. Kishlok xujaligida mineral ugitlarning xar yili 100 mln tonnasi ishlatiladi, shuning uchun mineral ugitlar ishlab chikarish kimyo sanoatining yirik tonnali soxasi xisoblanadi.

Mineral ugitlarning sinflanishi kuyidagi belgilarga asoslangan: agrokimyoviy axamiyati, kelib chikishi, tarkibi, fizik- kimyoviy xususiyati (asosan tuprok suvlarida erishi), tuprokka fiziologik ta`siri.

Tarkibiga kura mineral ugitlar Rli, N li, K li, Mg li va boshka turlarga bulinadi. Fakat bitta ozik elementiga ega bulgan ugitlar oddiy ugitlar,ikki yoki undan kuprok elementlarga ega bulgan elementlar kompleks ugitlar deyiladi. Usimliklarning usishi uchun juda kam mikdorda zarur bulgan elementlarga ega bulgan ugitlar mikrougitlar deyiladi. Masalan: borli, marganetsli, misli va boshkalar. Murakkab va aralash ugitlar xam bulib, murakkab ugitlarni kimeviy reaktsiyalar natijasida olinadi. Aralash ugitlar esa oddiy ugitlarni mexanik aralashtirish natijasida olinadi.

Tuprok suyukliklarida erishiga kura suvda eruvchi va tuprok kislotalarida eruvchi ugitlarga bulinadi.

Azotli va kaliyli ugitlar suvda eritilganda ular usimliklar tomonidan oson shimiladi, lekin egin suvlarida yuvilib ketishi mumkin. Kislotalarda eruvchi ugitlarga fosforli ugitlar kiradi. Ular tuprokka kiyinrok surilsa xam tuprokda uzok vakt turadi.

Mineral ugitlar ishlab chikarishda xom ashyo bulib, tabiiy minerallar, kimyo sanoatining chikindilari va yarim maxsulotlari xizmat kiladi. Asosiy xom ashyo bazasi tabiiy mineral xom ashyodir.

Fosforli ugitlar ishlab chikarish.

Fosfor va uning birikmalarini ishlab chikarish uchun tabiiy minerallar xom ashyo sifatida ishlatiladi, ya`ni appatit va fosforit.

Apatit - 3Ca₃ (PO₄) Ca R

bu erda R - F, Cl, OH.

Kupincha ftor appatit ishlatiladi.

3Sa₃(RO₄) SaF₄ - CO₂

Ca₃ F₄ (PO₄) - Ca₃P₄ (PO₄)

Fosforitlarda xam fosfor ftorappatitdagi kabi buladi, lekin unda kuyidagi kushimchalar xam mavjud buladi. Masalan: kal`tsiy karbonat, dolomit,Fe oksidlari va alyuminiy.

Fosforli ugitlar ishlab chikarish texnologiyasining asosiy vazifasi usimliklar tomonidan kiyin uzlashtiriladigan va suvda erimaydigan fosfor tuzlarini kayta ishlash natijasida suvda eriydigan va oson uzlashtiriladigan tuzlarga aylantirishdan iborat. Bundan tashkari ugit tarkibidagi ozik moddalarning yukori kontsentratsiyasiga erishish. Eng keng tarkalgan fosforli ugit superfosfatdir. Superfosfatni tabiiy fosfatlarni (apatitni) H₂ SO₄ bilan ajratish orkali olinadi.

Ca₅F (PO₄) ₃ + 5H₂ SO₄ + 2,5 H₂ O = 5 CaSO₄ * 0,5H₂ O + 3H₃ PO₄ + HF

Ca₅F (PO₄) ₃ + 7 H₃ PO₄ +5 H₂ O = 5Ca(H₂ PO₄)* H₂ O + HF

Kompleks ugitlar ishlab chikarish.

Kompleks ugitlarni fosfatlarni nitrat kislota bilan kayta ishlashdan va fosfat kislotani ammiak bilan neytrallanishidan xosil kilinadi. Fosfatlarni nitrat kislota bilan ajratilganda suyuk fazada N, P va Sa mavjud buladi.

Ca₅F (PO₄) ₃ + 10HNO₃ =3H₃ PO₃ + 5Ca(NO₃) ₂ + HF

Kompleks ugitlarga aralash ugitlar xam kirib, ularni oddiy ugitlarni mexanik aralashtirish natijasida xosil kilinadi. Aralash ugitlar tarkibiga kupincha usimlik uchun kamrok kerak buladigan mikrougitlar xam kiradi.

Azotli ugitlar ishlab chikarish.

Azotli ugitlar tarkibida azot NH⁺ kationi, NO₃^- anioni, NH₂ -amid xolida uchrashi mumkin. Shunga kura azotli ugitlarni ammiakli (NH₃, NH₃ li suv va (NH₄) ₃ SO₄), nitratli (Sa va NaNO₃), ammiak- nitratli (NH₄ NO₃) va amidli (karbomid (NH₄) ₂CO) turlarga ajratish mumkin.

Barcha azotli ugitlar suvda eruvchi xisoblanadi, usimliklar tomonidan oson uzlashtiriladi, lekin egin suvlari natijasida oson yuvilib ketishi mumkin.

Kupincha N li ugitlar asoslarni kislotalar bilan neytrallash orkali olinadi, bundan tashkari N li ugitlar sintez kilish uchun kimyo sanoatining maxsulotlari va yarim maxsulotlari xisoblangan HNO₃, H₂ SO₄, NH₃, CO₂, Ca(OH)₂ va kimyo sanoatining chikindilaridan foydalaniladi.

Keng kullanilaetgan N li ugitlardan suyuk azotli ugitlar, masalan: suyuk NH₃, NH₃ li suv va ammiakatlar kattik N li ugitlarning NH₃ dagi eritmalari (NH₄ NO₃, Ca(NO₃)₂, karbomid) dir.Ulardan tashkari (NH₄)₃(PO₄) , karbomid va KCl ning suvdagi eritmalari xam ishlatiladi.

Suyuk ugitlar arzon bulishi bilan birga ular tuprokda yaxshi shimiladi. Ular ozik elementlarning yukori kontsentratsiyasini tutadi. Lekin kamchiligi bunday ugitlarni tashish va saklashdadir.

Kattik N li ugitlardan eng keng tarkalgani bu - NH₄ NO₃ - ammiakli selitradir. U portlovchi moddalar tarkibiga xam kiradi.

NH₄ NO₃ tarkibida azot xam ammiakli, xam nitratli formalarda bulib, 35 % mikdorda buladi. Shuning uchun uni turli tuproklar uchun va xar kanday usimliklar uchun foydalanilsa buladi. Lekin NH₄ NO₃ bir kancha kamchiliklarga ega, uning kristallari suvda yaxshi eriydi va juda gigroskopikdir. Shuning uchun u xavoda tez erib ketadi va yirik agregatlarini xosil kiladi. Bundan tashkari ularni saklash vaktida xarorat va xavo namligining uzgarishi natijasida poliamorf uzgarishlarga uchraydi,ya`ni bir kristall formadan boshkasiga utib ketishi mumkin. Bu esa kristallarning parchalanishiga olib keladi va yaxlit massani xosil kiladi.

NH₄ NO₃ ishlab chikarishning asosiy boskichlariga suyultirilgan HNO₃ va NH₃ ni neytrallash, xosil bulgan eritmani buglatish va kotishmani granulalash kiradi. Bunda sintez kuyidagi reaktsiya tenglamasi orkali sodir buladi:

NH₃ + HNO₃ = NH₄ NO₃ + 148 kDj

Karbomid (mochevina) (NH₄)₂ CO ishlab chikarish:

(NH₄)₂ CO - 46 % N tutgan kimmatbaxo ugitdir. U kishlok xujaligida individual ugit sifatida va karomollar ozigiga kushimcha sifatida xam ishlatiladi.

Bundan tashkari undan sanoatda xam plastmassalar (aminoplastlar) ba`zi sintetik tolalar va formatsevtik preparatlar ishlab chikarishda xam kullaniladi.

(NH₄)₂ CO sintezi uchun NH₃ va SO₂ xom ashyo bulib xizmat kiladi. Bu sintez geterogen (S - G) katalitik bulmagan jarayondir. U 2 boskichda sodir buladi:

1) NH₃ va SO₂ dan ammoniyli karbomin kislotasi olinadi.

2NH₃ + CO₂ NH₂ COONH₄ +159 kJ

2) Ammoniyli karbomatning degidratatsiyasi:

NH₂ COONH₄ NH₂ - CO - NH₂ + H₂ O - 28,5 kJ

Sanoatda karbomid sintezining optimal sharoiti kuyidagicha buladi:

Katalizatorsiz, 18 - 20 MPa bosim, 180 - 200 ⁰C

Unum-60-70% ni tashkil etadi.

Kaliyli ugitlar ishlab chikarish.

Kaliyli ugitlar tabiiy minerallar bulib, ular yana minerallarni mexanik boyitish natijasida, flotatsiya natijasida xosil buladi.Eng asosiy kaliyli ugit KCl bulib, u mustakil ugit sifatida xam, kompleks ugitlarning tarkibiy kismi sifatida xam ishlatiladi.

Yana bir K li ugit K₂ SO₄ bulib, u xalk xujalik usimliklariga ugit sifatida ishlatiladi. Kalili ugitlar ishlab chikarishning asosiy zom ashyosi silvinit -KCl va NaCl bulib, undan kayta ishlash natijasida KCl xosil kilinadi.

KCl ishlab chikarish. KCl ishlab chikarishning asosiy usuli galluriya xisoblanadi, ya`ni eruvchanligiga asosan tuzlarni ajratishdir. Sil`vinitdan KCl olishning sanoat usuli tsiklik jarayon bulib, u kuyidagi boskichlardan iboratdir:

1. Sil`vinitdan 105 - 115 S xaroratda KCl ni ajratib olish. Bunda eritmaga KCl utadi, NaCl esa kattik fazada koladi.

2. Issik massani NaCl dan ajratish.

3. KCl va NaCl ni 115 da ⁰S gacha sovitiladi.

4. KCl kristallarini eritmadan ajratish va kuritish.

5. Kolgan eritmani 115 gacha kizdirib, yangi sil`vinit olishga tayyorlash.

Xozirda sil`vinitni sil`vin KCl va gallit NaCl minerallariga ajratishning flotatsion usuli keng kullanilmokda.

SAVOL VA TOPShIRIKLAR:

1.Mineral ugitlar xakida umumiy tushuncha bering.

2.Mineral ugitrlarning sinflanishi ularning kanday xususiyatlariga asoslangan?

3.Fosforli ugitlar kanday ishlab chikariladi?

4.Ammoniy nitrat ishlab chikarish uchun asosiy xom ashe nima?

5.Kaliyli ugitlar ishlab chikarishning asosiy boskichlarini tushuntiring?