- 76 -
XULOSA
1.
Adabiyotlarni tahlil qilish natijasida Ozbekiston tog’ va tog’ oldi tekisliklari,
hattoki u bilan chegaradosh o’lkalar tuproq qoplamini kam o’rganilganligini e’tirof
qilinadi.
2.
Tog’ va tog’ oldi tekisliklari juda murakkab geomorfologik tuzilishga ega,
bu erdagi nurash mahsulotlari – elyuviy, delyuviy, prolyuviy, allyuviy yotqiziqlar
litologiyasi o’ta sertoshligi bilan ajralib turadi.
3.
O’zbekiston tog’larida yog’in-sochinning yillik miqdori kam bo’lanligi, yil
davomida yuqori havo haroratining xukm surishi natijasida o’simlik turlarining
soni kam va ular siyrak, ya’ni tuproq yuzasini atigi 40-60 % ini qoplaydi. Tog’li
rel’eflarda ham o’rmonzorlar, butazorlar, boy o’simlik qoplamiga ega bo’lgan
yaxlit hududlar kam. Bunday holat, albatta, bu erda o’ziga xos tuproq qoplami
shakllanishiga olib keladi.
4.
Tog’ va tog’ oldi tekisliklarida quyidagi tuproq tiplari shakllangan: qumli
sahro, och tusli, tipik va to’q tusli bo’z, tog’ jigarrang tuproqlar. Bu tuproq tiplari
uchun juda qisqa (faqat boshlangan) gorizontal mintaqaviylik – qumli sahro
tuproqlar bilan birga tuproqlarning vertikal tarqalishi–och tusli bo’z-tipik bo’z–
to’q tusli bo’z–tog’ jigarrang. Bunda ham vertikal mintaqaviylik to’laligicha
namoyon bo’lmaydi. Xullas bu hududda tuproq qoplamida gorizontal va vertikal
mintaqaviylik mavjud bo’lsada, ular to’la holda ifodalanmaydi.
5.
Asosiy tuproq tiplarining genetik va morfologik xususiyatlarini chuqur tahlil
qilish asosida bu tuproqlar profilining qisqaligi, chimli qatlamning to’la
takomillashmaganligi va ularning katta qalinlikka ega emasligi, agregatlarning
buzilganligi, zichlanganligi, sertoshliligi, karbonatli qatlamlarning yuzaroq
joylashganligi, mexanik tarkibning engilligi kabilar alohida ko’rsatildi. Bu belgilar
respublikamizda tarqalgan shu nom bilan yuritiluvchi tuproqlarda ham mavjud
bo’lsada, bu o’lkada tuproq qoplami evolyustiyasi quruq sharoitda kechayotganligi
tufayli o’ziga xos belgilarning shakllanishiga sabab bo’ladi.
6.
O’rganilgan barcha tipdagi tuproqlar uchun engil va o’rta qumoqli, ayrim
holda (tog’ jigarrang tuproqlarida) og’ir mexanik tarkib xarakterlidir. Mexanik
- 77 -
tarkibda qum va yirik chang zarrachalari butun profil bo’yicha ustunlik qiladi. Shu
bilan birgalikda mexanik tarkiblarning barchasi o’zining sertoshliligi bilan ajralib
turadi. Tuproq profilida il zarrachasining to’planishi odatda tuproq tiplariga qarab
20-80 sm gacha kuzatiladi. Mexanik tarkibda yirik mexanik zarrachalarning
ustunlik qilishi bu tuproq tiplarida nuralish jarayonining davom etayotganligidan
dalolat beradi.
7.
Tog’ va tog’ oldi tekisliklarda tarqalgan barcha tuproq tiplari o’zining kam
gumusliligi bilan ajralib turadi. Jumladan, qumli mahro tuproqllarida o’rtacha
gumus miqdori uning yuqori qatlamlarida 0,27% ni, och tusli bo’z tuproqlarda
0,65% ni, tipik bo’z tuproqlarda 1,1% ni, to’q tusli bo’z tuproqlarda 1,6% ni, tog’
jigarrang tuproqlarda 2,3% ni tashkil qiladi. Gumusning tarqalishiga qarab boshqa
oziqa elementlari ham shunday qonuniyat asosida o’zgarib boradi. Gumus
miqdorining kamligi tufayli hamda mexanik tarkibda il zarrachalari miqdori yuqori
bo’lmagani sababli o’rganilgan barcha tuproq tiplarida singdirish sig’imi yuqori
emas(7-14 mg/ekv.), lekin ular ikki valentli asoslar bilan to’yingan.
8.
O’zbekiston tog’ oldi tekisliklarida tarqalgan qumli sahro, och tusli va tipik
bo’z tuproqlar hozirgi davrda sho’rlanmagan, biroq olingan ma’lumotlarning
ko’rsatishicha bu tuproqlar sho’rlanishga moyildir. Bundan tashqari bu tuproqlar
kuchli shamol eroziyasiga chalingandir.
9.
Hisor va Nurota tog’larida rivojlangan tog’ jigarrang tuproqlarni
respublikamizdagi Chotqol va Zomin tog’li o’lkalarda tarqalgan va shu nom bilan
yuritiluvchi tuproqlarda gumusini saqlashini tahlil qilish asosida shunday xulosa
qilindiki, tuproq profilida gumusning miqdori, uning zahirasi o’lkaning geografik
joylanishiga, iqlimiy sharoitlariga bog’liqligi ko’rsatildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
