O’zbеkistоn rеspublikаsi

Hayotni tark etish bosqichlari. Biologik mavjudot sifatida har bir inson o’limga mahkumdir. Buni qadimgi mutafakkirlar ham yaxshi tushungan. Xususan, o’z muxoliflaridan birining: «O’ttiz tiran seni o’limga hukm etdi», degan gapiga Suqrot: «Ularni esa o’limga tabiat hukm etgan», deb javob bergan. Ammo odamzot ijtimoiy mavjudot sifatida ham o’limga mahkumdir.

Hozirgi zamon fanida o’lish jarayonining to’rt bosqichi farqlanadi. Bu bosqichlarga organizmda yuz beradigan va uning qarishini tavsiflaydigan orqaga qaytarib bo’lmaydigan biologik o’zgarishlar sabab bo’ladi.

Xususan, 25 yoshdan boshlab va ayniqsa 45 yoshdan keyin insonda har kuni u tug’ilgan paytga qadar «jamlangan» va boshqa hyech qachon yangilanmaydigan o’n minglab nerv hujayralari (neyronlar) halok bo’ladi. Ammo bosh miya qobig’ida bunday hujayralar soni 40 milliardga yetadi va shu sababli «qariyotgan normal miya uchun bu jiddiy oqibatlarga sabab bo’lmaydi, chunki unda yana o’n milliardlab neyronlar normal faoliyat ko’rsatishda davom etadi»¹.

Amalda insonning hayotni tark etishi u odamlardan o’zini olib qochib, jamiyatdan uzoqlashishi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy o’lim yuz berganida boshlanadi.Surunkali giyohvand moddalarini iste’mol qilish, kashandalik, ichkilikbozlik, o’z hayotidan doimiy norozilik ijtimoiy o’limni bildiradi. So’ngra ruhiy o’lim yuz beradi, bunda inson hayot tugagani va o’limning muqarrar ekanligini va o’z hayoti davomida hyech narsaga erisha olmaganini anglaydi. Miya o’lishi bilan bosh miya faoliyati butunlay to’xtaydi, organizmning turli funksiyalarini boshqarish barham topadi. Bu jarayon fiziologik o’lim bilan yakunlanadi. Bunda insonning uni tirik organizm sifatida tavsiflovchi barcha funksiyalari uzil-kesil to’xtaydi.

5-Masala Suisid, insonlarning o’z joniga qasd qilishi jamiyat barqarorligiga ta’sir qiluvchi destruktiv ijtimoiy muammolar sirasidandir. U sayyoramizning barcha davlatlaridatar-qalgan bo’lib, Butunjahon sog’liqni saqlash tashkilotining 2005 yildagi ma’lumotiga ko’-ra, masalan, Yevropa mamlakatlarida har yuz ming nafar aholi orasida 17,5 marta uchraydi.
Oxirgi ma’lumotlarga ko’ra:
— dunyoda har yili o’z joniga qasd qilish natijasida taxminan bir millionga yaqin odam vafot etadi;
— har qirq soniyada jahon bo’yicha bir kishi o’zini o’ldiradi (bir kunda 2300 nafar odam);
— tugallangan (ya’ni natijasi odamning o’lishi bilan nihoyalangan) suisidlarga nis-batan o’zini o’ldirishga qaratilgan harakatlar 20 barobar ko’proq amalga oshiri-ladi, ya’ni har yili 8-30 million kishi o’z joniga qasd qiladi;
— o’z joniga qasd qilib tirik qolgan har ikkinchi odam yil davomida nisbatan og’ir-roq shakllarda yana hayotdan ketishga urinib ko’radi; 
— o’z joniga qasd qilayotganlarning aksariyati psixik jihatdan sog’lom va mehnatga layoqatli kishilardir. 
 
Shu bilan birga suisid “...15-35 yosh orasidagi insonlar o’rtasida yo’l-transport hodi-salaridan keyin o’limga olib keladigan asosiy sabablardan biri bo’lib kelmoqda”. Agar bu holatning oldini olish bo’yicha tegishli choralar ko’rilmasa, keyingi o’n yillikda sui-sidal xulq-atvor dunyo aholisi orasida keskin kuchayishi mumkinligi to’g’risida fikr-mu-lohazalar bildirilmoqda.
 
O’zini o’zi o’ldirish jamiyatning jiddiy muammosi sifatida bir qator ishlarni, chora-tadbirlarni hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi. Olingan natijalar asosida mazkur muammoning oldini olish mumkinligi aniqlangan, biroq, buning uchun psixik og’ishlarni davolashdan tortib, suisidga olib keluvchi turli xil omillarni bartaraf etishgacha bo’l-gan keng ko’lamli ishlarni amalga oshirish zarur.
 
Har yuz ming nafar aholiga to’g’ri keladigan o’zini o’ldirish holatlaridan 24 tasi er-kaklarga, 6,8 tasi ayollarga to’g’ri keladi. Respublikamizda bu ko’rsatkich 2,1 va 1 ni tashkil etadi. Suisid mamlakatning ijtimoiy holatini aks ettiruvchi obyektiv va muhim ko’rsat-kichlardan biri ekanligidan kelib chiqib, Butunjahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomo-nidan uning uch xil darajasi qabul qilingan. Birinchisi, har yuz ming aholiga to’g’ri kela-digan 10 tagacha holat (bu – past va maqbul daraja), ikkinchisi 10-20 tani tashkil etuvchi o’rtacha daraja va nihoyat uchinchisi, yuqori yoki tashvishga sabab bo’luvchi 20 tadan ko’p holat-ni aks ettiruvchi darajadir.
 
Rossiya, Ukraina, Vengriya, Boltiqbo’yi mamlakatlari, Finlyandiya, Shvesiya, Daniya, Germaniya, Avstriya, Shveysariyada o’zini o’ldirish eng ko’p darajada uchraydi.
 
Dunyo bo’yicha Italiya, Ispaniya, Gresiya, Albaniya, Buyuk Britaniya, Gollandiya, Norvegiya, Irlandiya davlatlarida, shuningdek, ko’pchilik Afrika mamlakatlarida suisid kam uchray-di. Bu boradagi eng yaxshi ko’rsatkich esa arab va musulmon mamlakatlaridadir (Saudiya Arabistoni, Eron, Iroq, Bahrayn va h.k.). Ularda bu holat deyarli ko’zga tashlanmaydi. O’zbekiston ham suisid kam tarqalgan mamlakatlar qatoriga kiradi (bizda bu ko’rsatkich har 100 ming aholiga 5,8 ni tashkil etadi). Shu bilan birga, afsuski, respublikamizda so’nggi yillarda suisid bo’yicha ko’rsatkichlar oshib bormoqda.
 
Respublikamizning o’rganilgan hududlaridagi o’z joniga qasd qilish sabablarini umu-miy holda quyidagicha tasniflash mumkin:
1. Suisid holatini sodir etgan ayrim shaxslar (aksariyati turmushi buzilgan ayol-lar)ning turmush o’rtog’idan ajrashganidan so’ng o’z joniga qasd qilgani aniqlangan.
 
2. O’zini o’ldirmoqchi bo’lganlarning ba’zilarini rashk hissi shu yo’lga boshlagan (masalan, bir bola bilan uch yildan beri gaplashib yurgan qizga boshqa bir qiz qo’ng’iroq qilib, u yigitga fotiha qilinganini bildirgach, kollej o’quvchisi bo’lgan birinchi qiz alamidan sirka kislotasi ichgan).
 
3. Ayrimlar do’sti, turmush o’rtog’i, tanishi, ota-onasi yoki turmushga chiqmoqchi bo’l-gan odami bilan aytishib qolgach, o’z joniga qasd qilganlar.
 
4. Ma’lum bir kishini qo’rqitib, “popugini pasaytirib” qo’yish uchun ma’naviy qashshoq, huquqiy savodxonligi past shaxslar tomonidan suisidning qanday oqibatlarga olib kelishini bilmay o’z joniga qasd qilganlar ham bor (ularning asl maqsadi hayotni tark etish bo’lmagan).
 
5. Mol-mulk, turar joy, meros talashib, suisidga qo’l urganlar ham aniqlangan.
 
6. Ba’zan muttasil davom etib kelgan oilaviy nizolar (er-xotin, qaynona-kelin, ov-sinlar orasidagi urush-janjallar, erning xotinini doimiy kaltaklashi, xo’rlashi) nati-jasida o’z joniga qasd qilish holati sodir bo’lgan.
 
7. Kuz va bahor fasllarida kuchayadigan ayrim ruhiy kasalliklar xuruj qilganligi natijasida yoki bosh miyada turli o’zgarishlar ro’y berganda (ayrim xavfli o’sma kasallik-lari rivojlanganda) suisidga qo’l urilgan (o’z joniga qasd qilib, tirik qolgan ayrim shaxslar, ularni bu dunyoni tark etishga undagan turli ovozlarni eshitganlarini, ko’zlari-ga har xil sharpalar ko’ringanini ta’kidlaganlar. Bundaylarning deyarli hammasida turli ko’rinishdagi gallyusinasiya hodisasi kuzatilgan). 
 
8. Kutilmagan kuchli ruhiy zarba olganligi uchun shu yo’lni tanlaganlar ham uchray-di (masalan, bir o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasasi o’quvchisi bilan insest hola-ti sodir bo’lgach (oliy ma’lumotli otasi mast holatda farzandini zo’rlagach), qizi o’z joni-ga qasd qilgan).
 
9. O’z joniga qasd qilganlarning ba’zilarida nasliy jihatdan shu xususiyat uchrashi aniqlangan (qarindosh-urug’lari, aka-uka, opa-singlisida ayni holat takrorlangan. Shizo-freniya kasali bilan og’riganlarda bu jihat ko’proq ko’zga tashlanadi).
 
10. Moddiy, iqtisodiy yetishmovchilik (ilojsizlik, qarzdorlik va h.k.) natijasida ham kishilar o’zlarini o’ldirib, muammolaridan qutulishga uringanlar.
 
11. Ba’zilar hayotidagi turli muammolardan, organizmning fiziologik holatidan kelib chiquvchi depressiya, tushkunlik yoki janjal, tushunmovchiliklar sababli yuzaga kela-digan affekt (o’zini idora qilolmay qolish) tufayli suisidga qo’l urishgan.
 
12. Moddiy jihatdan ta’minot yetarli bo’lsa-da, hayot mazmunini tushunmaslik, qo’-yilgan maqsadning yo’qligi, hayotiy qadriyatlarning mavjud emasligi, hayotdan zerikish ham ba’zan shaxsning o’z joniga qasd qilishiga olib kelishi mumkin (Jek Londonning “Martin Iden” romani bosh qahramoni hayoti bunga misol).
 
13. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, turli destruktiv g’oyalar ta’siriga tushganlar ham suisidni amalga oshirishlari mumkin. Hozirgi globallashuv sharoitida internetdagi o’zini o’ldirishni targ’ib qiluvchi minglab saytlar, turli ijtimoiy tarmoqlardagi muay-yan yo’nalishdagi guruhlar, televideniyeda namoyish etilayotgan inson ongiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi kinofilmlar, “ommaviy madaniyat”ning turli ko’rinishlari, har xil sektalar faoliyati ayniqsa, yoshlar orasida bu holatning kuchayishiga sabab bo’lmoqda.
 
14. Mamlakatimizda jamoalar, ta’lim muassasalari, oilaga xizmat ko’rsatuvchi psixologik xizmatning yetarli darajada yo’lga qo’yilmaganligi, bu boradagi malakali psi-xolog mutaxassislarning yetishmasligi ham mazkur muammoning tarqalib borayotganligiga sabab bo’layotgan omillardandir.
 
15. Oila – ta’lim muassasasi – jamoatchilik o’rtasida mustahkam aloqa yo’lga qo’yil-magan hududlarda, ayniqsa, oilalarda ijobiy psixologik iqlim kuzatilmaydigan joy-larda bu muammo nisbatan ko’proq uchrashi aniqlandi.
 
Shu bilan birga respublikaning barcha viloyatlari, Toshkent shahri hamda Qoraqalpo-g’iston bo’yicha joylarga maxsus yuborilgan mutaxassis psixolog va yuristlar tomonidan yig’ilgan ma’lumotlarning tahlili quyidagi xulosalar qilishga asos bo’lmoqda.
 
1. Yildan yilga deyarli barcha hududlardagi suisidlar soni oshib, o’z joniga qasd qilayotganlar yosh jihatdan “yasharib” borayapti.
2. Suisidlarning asosiy qismini 18-40 yoshli insonlar sodir qilishgan.
3. Suisidning o’sishi erkaklarga nisbatan ayollar orasida ko’proq ifodalanmoqda.
4. Ayollarda o’lim bilan tugaydigan suisidlar soni keskin ortib bormoqda.
5. Suisid turlari ichida o’zini osish hollari ko’paymoqda.
6. Suisidni amalga oshirganlarning milliy tarkibi o’rganilganda o’z joniga qasd qiluvchilarning 90-95% o’zbeklar ekani ma’lum bo’ldi.
7. Oilalilik statusi (maqomi) bo’yicha suisidlarning asosiy qismini oilali va oila qurmaganlar tashkil qiladi.
8. Sabablar ichida (ruhiy kasallarni hisoblamaganda) yetakchi, ya’ni birinchi o’rinni oilaviy kelishmovchiliklar, nizolar egallaydi.
 
Mazkur sabablar chuqurroq psixologik tahlil qilinganda, shaxsning oilada, mehnat ja-moasida yetarli qadrlanmaganligi; qadr-qimmati, hurmat-obro’yi, g’ururi surunkali kam-sitilishi; insonning muntazam ravishda tanqid va haqoratga duchor bo’lishi; erkaklarning gastarbayterlik, migrasiya, oilasi bilan oylab, ba’zan yillab yashamasligi oqibatida ayol-lar ma’lum qismining psixofiziologik hamda ijtimoiy-iqtisodiy jihatlardan qiyin-chilikni his qilishi; kelajakka ishonchning pasayishi; hayotdan zerikish, charchash va to’yi-nish; ruhiy zo’riqish va tushkunlik (depressiya)ning shaxsda frustrasiya holatini yuzaga keltirishi suisidga olib kelayotganligi aniqlandi. Ayrim hududlarda hamma qatorida bo’lishga intilish asosida minglab odamga osh berish, to’y berishlar ortidagi sarf-xara-jatlar; to’ylarda o’zaro insoniy muloqotning kamayib, uning o’rniga rasmiylikning ustu-vorlik qilayotgani (masalan, to’yonani berib (qarzidan qutulib) yarim, bir soat o’tmasdan ke-tib qolish natijasida to’y yarmida yaqin qarindoshlardan tashqari odamlarning deyarli qolmasligi), odamlarda muloqot, fikr almashish, dardlashish, bir-birlariga psixotera-pevtik ta’sir o’tkazish singari jihatlarning keskin kamayib ketayotganligi ham suisid-ning yuzaga kelishiga omil vazifasini o’taydi. 
 
9. Sabr-toqat, sabr-chidam, shukrona qilish xususiyatlarining yetarli shakllanmagan-ligi, deyarli har bir inson hayotida uchrashi muqarrar bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, mai-shiy, psixologik muammolar, qiyinchiliklarga bardosh bera olmaslik, “chiroyli”, farovon hayotga tez fursatda erishishga intilish, obyektiv sabablarga ko’ra bunga qisqa muddatda erisha olmasa, frustrasiya holatiga tushish bugungi yoshlarda ko’proq uchrayapti.

  Aynan 18-30 yosh bosqichi shaxsning ko’p tomonlama, ya’ni antropometrik, fiziologik, ijtimoiy faollik, izlanuvchanlik jihatlardan kamolotga yetgan davri hisoblanadi. Bu insonning o’zgalar ta’siriga oson tushadigan, boshqalar diqqat-e’tiboriga sazovor bo’l-gan, rejalari ko’p, chiroyli hayot kechirishga ehtiyoji kuchli ifodalangan davri hamdir.

Shu bilan birga bir vaqtning o’zida bir qator ijtimoiy rollarni birgalikda bajarish talab qilinadigan murakkab paytdir. Masalan, ayollar ham talaba, ham kelin, ham ona, ham rafiqa, ham farzand vazifasini bajarishi lozim.

Bu yosh bosqichida, oldin ta’kidlanganidek, chiroyli hayot kechirish ehtiyoji keskin ifo-dalanadi, ammo uni ro’yobga chiqarish imkoniyatlari keskin chegaralangan bo’ladi. Shu sabab-li suisid sodir qiluvchi ruhiy kasallar ichida eng keng tarqalgan shizofreniya xastaligi-ning dastlab ayon bo’lishi, aniqlanishi foiz jihatdan eng ko’p qismi 18-30 yosh orasiga to’g’-ri keladi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, suisid sodir etuvchilarning 25-30% dan or-tig’i ruhiy jihatdan sog’lomdir.

Ma’lumotlar tahliliga ko’ra, ko’pchilik yoshlarning chiroyli hayot to’g’risidagi tasavvur-lari filmlar yoki ayrim tengdoshlari hayoti natijasida shakllanyapti, lekin shu hayot aso-sida tengdoshlari ota-onalarining ko’p yillik, ba’zida bir umrlik mehnati yotganligini anglamaydilar.

10. Suisidni amalga oshirgan ruhan sog’lom insonlarning ko’pchiligida yaqindan dard-lashadigan, ko’nglidagini eshitib, foydali hayotiy maslahat beradigan, qalbiga yaqin oda-mi, na oilasi, na o’qish va ish joyi bo’lgan.
 
11. Diniy e’tiqodi kuchli bo’lgan oilalarda suisid kam uchragan (ruhiy kasal oila a’zolaridan tashqari).
 
12. Suisid sodir qilganlarning aksariyati yoshlikdan yuvosh, yumshoqtabiat, muloyim, mo’min-qobil, indamas, muammosiz bolalar hisoblangan. Ular barcha narsalarni “ichiga yutishi” bilan ajralib turgan. Demak, qiyinchiliklar bilan kurashish qobiliyati ularda bolalik davrlaridan boshlab, ifodalanmagan, rivojlanmagan.
 
13. Ularning aksariyati o’rta, o’rta maxsus ma’lumotli bo’lib, ma’lum qismi hyech qayerda ishlamaydiganlar, demakki, kasbini noto’g’ri tanlaganlar, jamiyatda o’zini munosib joyi-ni topa olmaganlardir. Bunday holat shizofreniya kasallari ichida ham yetarli uchraydi. 
 
O’zbekistonda suisidning o’sishini oldini olish bo’yicha takliflar
Birinchidan, ruhiy kasallar va kasalligi keskin ifodalanmagan, hali to’liq namoyon bo’lmagan shaxslarning ruhiy, psixosomatik holati bahor va kuz fasllarida og’irlashishi, o’tkirlashishi ma’lum. Shu bilan birga psixologik jihatdan murakkab bo’lgan o’smir va o’spirinlik yosh bosqichidagilar bahor faslida avitaminoz, quyosh radiasiyasi, kunlarning keskin isishi, ob-havo, atmosfera bosimining o’zgarib turishi, koinotda kuzatilayotgan magnit va quyosh to’fonlariga o’ta sezgir bo’ladilar. Bunday omillarning ularga salbiy ta’-sir qilishi va suisid yuzaga kelishiga omil vazifasini o’tash mumkinligini hisobga olib, ayniqsa, bahor va kuz fasllarida yoshlar bilan turli madaniy-ma’rifiy tadbirlar, tabiatda dam olish (lola sayli, baliq ovi, tog’larga chiqish, qo’ziqorin terish va boshqa-lar)ni uyushtirish, qadimiy, tarixiy yodgorliklar bilan tanishish, ziyoratgoh joylarda bo’-lish, teatr, muzey va ko’rgazmalarni ko’rishga e’tiborni kuchaytirish kerak. Ayni paytda oromgohlarda dam olish, shanba va yakshanba kunlari oilaviy madaniy hordiq chiqarish, ko’proq tabiatda bo’lish zarur. Maktab, akademik lisey, kasb-hunar kollejlari o’quvchila-ri, oliy ta’lim muassasalari talabalarining tug’ilgan kunlarini yig’ma holda yiliga ik-ki marotaba bahor va kuz oylarida o’tkazish, sovg’alar bilan tabriklash, shoir, yozuvchi, olim, aktyor, rassom va boshqa taniqli kishilar bilan uchrashuvlar o’tkazishni muntazam yo’lga qo’yish kerak.
 
Hayotning insonga bor-yo’g’i bir marta beriladigan yagona, ulug’, takrorlanmas ne’mat ekanligi, hayot saboqlari, hayot dasturi, taqdir qiyinchiliklarini yengish, sinovlariga bardosh berish, hayotiy maqsadlarga yetishda irodani safarbar qilish, ruhan tushkunlikka tushmaslik, dadillik va tetiklik, sabr va chidam, shukronalik mavzularida bevosita mulo-qotlar, uchrashuv, davra suhbatlarini o’tkazib borish lozim. Aholi, ommaning yaxshi, opti-mistik, bayram kayfiyatida bo’lishini ta’minlash choralarini ko’rish zarur. Masalan, bo-lalar va yoshlar orasida turli musobaqalar, tanlovlar, ko’riklar, tadbirlarni o’tkazib, ularda har xil nominasiyalar (Eng yosh, eng yoshi ulug’ qatnashchi, eng yaxshi raqqosa, futbol-chi, kurashchi, tennischi, voleybolchi, eng mehribon farzand, pazanda kelin, g’amxo’r qaynona, dono qaynota va h.k.) bo’yicha sovg’alar berishni tashkil qilish kerak. Mazkur tadbirlarda e’tiborsiz, sovg’a-salomsiz deyarli birorta qatnashchi qolmasin. Natijada har bir shaxs o’zidan g’ururlanadi, hayotdan mamnun bo’ladi, atrofdagilarning diqqat-e’tiboridan psi-xologik-ma’naviy rag’bat oladi.
 
Ikkinchidan, oila institutini mustahkamlash, suisidlarning oldini olish, sababsiz ajralishlar sonini eng kam miqdorga keltirish, noto’liq oilalar va otasiz o’sayotgan bola-lar sonini keskin kamaytirish maqsadida mahalla fuqarolar yig’ini yoki har bir tuman hokimligida oila psixologi shtatini tashkil etib, fuqarolarga doimiy psixologik yordam ko’rsatishni yo’lga qo’yish zarur.
 
Moliyaviy tomondan bugungi kundagi yo’qotishimiz (yosh ketayotgan insonlar hayoti, ajralishlar oqibatida yo’qotilayotgan oilalar va ular a’zolarining salomatligi, vaqti, moddiy sarf-xarajatlar, otasiz voyaga yetadigan bolalar shaxsidagi ayrim og’ishlar, kamchi-liklar, yolg’iz hayot kechirayotgan ayollar salomatligi va boshqalar) psixolog shtatiga sarfla-nadigan moddiy xarajatdan bir necha baravar ortiqdir, shuning uchun masalani aql taro-zisida o’lchab ish ko’rish kerak.
 
Uchinchidan, bugungi kunda mavjud bo’lgan psixolog mutaxassislar kuchidan samarali foydalanishimiz zarur. Maktab, akademik lisey, kasb-hunar kollejlari psixologlarini oila bilan ishlash, oilaviy munosabatlarni sog’lomlashtirish, oiladagi nizolar destruk-tiv oqibatlarining oldini olishga qaratilgan tegishli bilim, ko’nikma va malakalar bi-lan qurollantirish, ular bilan maxsus seminar va treninglar o’tkazib borish lozim. 
To’rtinchidan, oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi oila psixologi ixtisosligi bo’-yicha mutaxassislarni tayyorlash masalasini ishlab chiqishi kerak.
Beshinchidan, turli toifadagi rahbarlar, hokimliklar xodimlari, ichki ishlar vazir-ligi tizimidagi aholi bilan bevosita muloqotda bo’ladigan xodimlar, sud, prokuratura xodimlari malakasini oshirish kurslarida “Muloqot madaniyati”, “Muloqot psixologiya-si”, “Rahbar psixologiyasi” mavzularida ma’ruza, seminar va treninglar o’tkazish kerak.
Oltinchidan, radio va televideniye orqali viloyat va respublika miqyosida “Hayot − eng ulug’ ne’mat”, “Psixolog soati”, “Psixolog maslahati” mavzularida kundalik ko’rsatuv va eshittirishlar olib borish hamda ilmiy-ommabop nashrlar, bukletlar orqali aholini te-gishli bilimlar bilan qurollantirish lozim.
Yettinchidan, Vazirlar Mahkamasi huzurida respublikada suisidning oldini olish Markazini tashkil etish zarur. Unda vrach-psixiatr, psixologlar, yuristlar, iqtisodchi-lar kompleks ravishda doimiy ilmiy-amaliy ish olib borishlari, O’zbekistondagi holat, suisidning hudud, yosh, jins, sabab, tur kesimidagi doimiy monitoringini yuritishlari, taraqqiy etgan, rivojlanayotgan, MDH davlatlaridagi holat bilan qiyoslab, hukumatga va tegishli vazirliklarga muntazam ma’lumot va takliflar berib borish kerak. Shundagina O’zbekistonda ushbu masala bo’yicha obyektiv ma’lumot olish, to’g’ri bashorat qilish va uning oldini olish bo’yicha samarali yo’llarni ishlab chiqish imkoniga ega bo’lamiz. 
Sakkizinchidan, hozirgi vaqtda respublikamizda yaratilayotgan badiiy va videofilm-larda, asarlarda suisid tufayli muammoni yechish holatlari ko’rsatilgan lavhalar uchray-di. Shunday filmlardagi o’z joniga qasd qilish lavhalari tushirilgan tasvirlarni olib tashlash va tegishli badiiy kengashlar oldiga suisid holatlari tasvirlangan filmlarni o’tkazmaslik talabini qo’yish lozim. 
To’qqizinchidan, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi, tegishli vazirlik va idoralar “Aholining psixologik salomatligi haqidagi qonun” loyihasini ishlab chiqishlari maq-sadga muvofiq. Masalan, Germaniyada bu qonun ancha yillardan beri ishlamoqda. Rossiyada aholiga psixoterapevtik yordam ko’rsatish haqidagi qonun bor.
 
Pedagoglar, psixologlar o’z faoliyatlarida quyidagi jihatlarga 
e’tibor berishlari zarur:
• suisidlarning oldini olish yuzasidan profilaktik chora-tadbirlartashkillashti-rishni takomillashtirish;
• suisidal xavf-xatarni namoyon qiluvchi, suisidal xulq-atvorga ega o’quvchi, talaba, shaxslarni aniqlashtirish;
• suisidga sabab bo’luvchi omillarni o’rganish;
• ta’lim oluvchilarda ijtimoiy himoyalanganlik hissini mustahkamlash;
• ta’lim oluvchilarning ijtimoiy faolligini oshirish;
• ota-onalarning preventiv dasturlarga jalb qilinishini kuchaytirish;
• ota-onalarning farzandlariga nisbatan mehr-muhabbat, diqqat-e’tibor bilan muno-sabatda bo’lishlariga erishish (bu ayniqsa, suisidal xulqqa ega bolalarga ko’proq tegish-li).
 
Ushbu yo’nalishdagi ishlarning samarali amalga oshirilishi uchun imkon darajasida psixolog, psixoterapevt va psixonevrologlarni jalb etish yaxshi natija berishi mumkin. 
O’smirlar orasida amalga oshiriladigan suisidlarga shaxslararo munosabatlardagi ay-rim holatlar ham sabab bo’lishini nazarda tutib, quyidagilarga e’tibor qaratish tavsiya etiladi:
• o’qituvchilar va o’quvchi-talabalar orasidagi munosabatlarning me’yor darajasida bo’-lishi, risoladagi sinf, talabalar jamoasini shakllantirish;
• ta’lim oluvchilarning o’quv faoliyatini takomillashtirish, optimallashtirish;
• ta’lim oluvchilarni ijtimoiy jihatdan ahamiyatga molik faoliyat turlariga jalb qilish;
• ta’lim muassasalarida o’zini o’zi boshqarish organlarini tashkil etish, o’quvchilar-ning ijtimoiy jihatdan ma’qullanadigan hayotiy faoliyat turlari (san’at, sport, mada-niyat, fan va h.k.)dagi ishtirokini qo’llab-quvvatlash, rag’batlantirish.
 
Ta’lim oluvchilar bilan bo’ladigan munosabatlar o’zaro hurmat, xayrixohlik asosida qurilishi lozim. O’quvchilarda suisidning oldini olish uchun o’qituvchilar ularda o’z kuchi va imkoniyatlariga ishonchni shakllantirishlari, ularda nekbinlik (optimizm) va istiq-bolga umidni uyg’otishlari, hamdarlik va o’zgalarni tushunish hislarini rivojlantirish-lari, bola xatti-harakatlari, xulq-atvori, o’rtoqlari bilan munosabatini kuzatib, tegish-li xulosalar chiqarishlari kerak. O’qituvchilar, ayniqsa sinf rahbarlari, kuratorlarning o’z ishlariga sovuqqonlik bilan, yuzaki munosabatda bo’lishlari, bolaning muammolari to’g’risida tasavvurga ham ega bo’lmasliklari yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.
 
Ta’lim muassasasi ma’muriyati pedagog, o’qituvchilarning ta’lim oluvchilarga yoki ta’-lim oluvchilarning bir-birlariga tahqirlash, xo’rlash mazmunidagi munosabatda bo’lmas-liklarini, psixologik yoki jismoniy zo’ravonlik ko’rsatilmasligini doimiy nazorat qi-lib borishlari talab etiladi. 
 
Ta’lim muassasalari professor-o’qituvchilari o’quvchi va talabalar orasida psixologik muhit, ijtimoiy-psixologik iqlimning yaxshilanishi uchun muntazam ish olib borishlari talab etiladi. Bu borada o’qituvchilar psixolog va vrachlar bilan quyidagi yo’nalishlarda ish olib borishlari maqsadga muvofiq:
1. Ota-onalar o’z farzandlarining xulq-atvori, xatti-harakatlari, ruhiy holatida o’z-garishlarni payqasalar, zudlik bilan birinchi navbatda mulla, tabiblarga emas, mutaxas-sis (psixolog, psixiatr)larga murojaat qilishlari lozim.
2. Ta’lim muassasalari, tashkilot, korxona, muassasalarda o’quvchilar, talabalar, xo-dimlar kayfiyati, o’y-tashvishi, muammolaridan rahbariyat, kasaba uyushmasi doimiy xabar-dor bo’lib turishi va ularni imkon qadar zudlik bilan hal etishga harakat qilishlari za-rur. 
3. Mahalla fuqarolar yig’inlari, jamoat tashkilotlari vakillari fuqarolar, aholi-ning ijtimoiy-iqtisodiy holati, ijtimoiy kayfiyatini doimiy o’rganib turishi, turli ijtimoiy guruh (jamoa, oila va h.k.)lardagi ijtimoiy-psixologik muhitni yaxshilash bo-rasida muntazam ravishda tegishli chora-tadbirlarni amalga oshiribborishlari darkor.
4. Imkon kadar ommaviy axborot vositalari, televideniyeda, uchrashuvlarda ushbu mavzu yuzasidan mulohaza yuritilmagani ma’qul, negaki amaliyotda kuzatilishicha, qayerda shu bo-rada targ’ibot-tashviqot ishlari olib borilgan bo’lsa, o’sha joylarda suisid holatlari darhol keskin ko’payib ketgan.
5. Biroq machitlardagi yig’inlarda, juma namozlarida imom-xatiblar, ma’ruzachilar tomonidan diniy tarafdan o’z joniga qasd qilishning qanday oqibatlarga olib kelishi (bunday odamga janoza o’qilishi joiz emasligi, uning ikki dunyosi kuyib ketishi) xususi-da aytib o’tilishi, amri ma’ruf qilinishi maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
6. Mutaxassislar, ijtimoiy soha vakillari, san’atkorlar, el sevgan taniqli kishi-lar, ulamolar, mahalla (jamoa)larda kishilarni o’z ortidan ergashtira oladigan norasmiy liderlar tomonidan aholida ko’tarinki kayfiyatni kuchaytirishga, insonlarda kelajak, istiqbolga ishonch, ijobiy motivasiyani shakllantirishga yo’naltirilgan tadbirlar, uchra-shuvlarni tashkillashtirishga, bunday yig’inlarning faqat hisobot uchun emas, balki jon-li, odamlarni qiziqtira oladigan shaklda o’tishiga e’tiborni qaratish kerak.
7. Homiylar, iqtisodiy jihatdan baquvvat shaxslar, tadbirkorlar, tashkilot va korxo-nalar rahbarlari moddiy jihatdan qiynalib qolgan fuqarolarning muammolarini imkon qadar hal qilishga doimiy hissa qo’shishlari lozim. Aholi, yoshlar, fuqarolar ongida o’za-ro yordamning ijtimoiy, insoniy burch, bajarilishi shart, amalga oshirilishi zarur bo’l-gan vazifa deb anglanishiga erishish ko’p muammolarni hal etishga yordam berishi mumkin.
8. Ishsiz fuqarolarni ish bilan ta’minlash muammosi mutasaddi tashkilotlar tomo-nidan bartaraf etilishi lozim. Chunki o’z joniga qasd qilganlarning ko’pchiligi ishga joylashmagan shaxslardir.
9. Suisid yuzasidan tahlil natijalariga ko’ra hyech qaysi bir rahbarga jazo chorasi ko’-rilmasligi kerak, aks holda joylardan olinadigan statistik ma’lumotlarning haqqoniy-ligi, obyektivligi kamayishi mumkin. 
10. Toshkent shahar hokimligi tomonidan tashkil etilgan ayollar maslahat markazlari tajribasini o’rganib, shunga o’xshash markazlarni boshqa hududlarda ham joriy etish maq-sadga muvofiq.

5.