O’zbеkistоn rеspublikаsi

Sinergetika sababiyat haqida. Sababiyat haqidagi falsafiy qarashlar uzoq evolyusiya jarayonini boshdan kechirdi. Mexanistik yondashuv sababni sirtdan ko’rsatilgan ta’sir sifatida talqin qiladi. Dunyo jismlarning tartibga solingan, oldindan aytish mumkin bo’lgan aniq o’zaro aloqasi sifatida tasavvur qilinadi. Tasodifning mavjudligi rad etiladi. Sababiyat zanjirlari chiziqli xususiyat kasb etadi, oqibat sabab ta’siriga proporsional bo’ladi. Binobarin, sababiyat zanjirlariga qarab rivojlanish jarayonining o’tmishini ham, kelajagini ham aniqlash mumkin. Ammo ilmiy bilimning rivojlanishi mexanistik determinizmning asossizligini namoyish etadi. Sinergetika yo’nalishi asoschilaridan biri I.R.Prigojin mexanistik determinizmga shunday baho beradi: «Dinamika rasionalistik modelining mahsuli sifatida tushunilgan determinizm endilikda ayrim hollardagina namoyon bo’luvchi xossa bilan bog’lanadi»¹, deb baho beradi.

Fan rivojlanishi bilan sabab-oqibat aloqalarining statistik qonuniyatlari va ehtimoliy tabiati haqidagi tasavvur yuzaga keladi. Murakkab sistemalarning o’z-o’zini tashkil etishi haqidagi fan – sinergetika determinizm talqiniga ma’lum aniqliklar kiritdi. Bir qator ilmiy dalillar olimlar har qanday tabiiy hodisalar stoxastik xususiyatga ega va muayyan noaniqlik sharoitida yuz beradi, degan xulosa chiqarishiga olib keldi. Murakkab sistemalar uchun, odatda, rivojlanishning bir necha muqobil yo’llari mavjud bo’ladi. Sinergetika sabab-oqibat aloqalari nomutanosib sistemalarda namoyon bo’lishining o’ziga xos xususiyatlarini ochib beradi. Bu sistemalarning rivojlanishi ko’p variantlidir. Bunda evolyusiyaning har qanday turi emas, balki yo’llarning muayyan doirasi mavjud bo’lishi mumkin. Rivojlanishda kutilmagan burilishlar yuz berish ehtimoli mavjud, chunki u tasodifiy aloqalar orqali sodir bo’ladi. Nomutanosib sistemalar tashqi omillarga o’ta ta’sirchandir. Shu bois intensivlik darajasiga ko’ra ahamiyatsiz bo’lgan ta’sirlar ham kutilmagan natijalarga olib keladigan shikastli oqibatlar sababi bo’lishi mumkin.

Xullas,sabab va oqibat o’rtasida murakkab dialektik o’zaro aloqa mavjud. U quyidagilarda namoyon bo’ladi:

1) sabab vaqtda oqibatdan oldin keladi. Oqibat sababdan oldinroq yuz bermaydi. Ammo bu biri ikkinchisidan oldin keladigan har qanday hodisa u bilan sababiy bog’lanishda bo’ladi, degani emas. Masalan, tun tongdan oldin keladi, lekin u tongning sababi hisoblanmaydi;

2) sabab muayyan sharoitda albatta oqibatni vujudga keltiradi. Sabab va oqibat shu darajada bog’liqki, agar sabab yuz bersa va yetarli sharoit mavjud bo’lsa, muqarrar tarzda oqibat ham yuz beradi;

3) sabab va oqibat bir-biri bilan o’zaro ta’sirga kirishadi. Bu o’zaro ta’sirlanish jarayonida sababgina emas, balki oqibat ham faol bo’ladi. U sababga aks ta’sir ko’rsatadi. Misol uchun, g’oyalar borliqni aks ettiradi, lekin, vujudga kelgach, ijtimoiy borliqning o’zgarishiga kishilarning amaliy faoliyati orqali faol ta’sir ko’rsatadi;

4) ayni bir hodisa bir munosabatda sabab sifatida, boshqa bir munosabatda – oqibat sifatida amal qiladi. Aytaylik, yomg’ir – muayyan ob-havo sharoitlarining oqibati, lekin uning o’zi yaxshi hosildorlik sababiga aylanadi; hosildorlik esa davlatning iqtisodiy qudratini mustahkamlash omili bo’lib xizmat qiladi. Shu tariqa hodisalar o’rtasida sababiy bog’lanish vujudga keladi. Ammo biz faqat ikkita alohida-alohida hodisani ko’rib chiqqanimizda, ular o’rin almashishi mumkin emas;

5) sabab va oqibatning o’zaro ta’siriga tegishli sharoitlar ta’sir ko’rsatadi. Sharoitlar – bu shunday bir hodisalarki, ular mazkur voqyea yuz berishi uchun zarur, lekin o’z holicha ular bu voqyeani oldindan belgilamaydi. Oqibat yuz berishiga qulaylik yaratuvchi sharoitlar ham, sababning ta’sirini qaytaruvchi sharoitlar ham bo’lishi mumkin. Ayni bir sabab muayyan sharoitlarda turli shakldagi oqibatlar yuz berishiga olib keladi;

6) sababni vaj bilan ayniylashtirmaslik kerak. Vaj – bu boshqa voqyeadan bevosita oldin keladigan, uning yuz berishiga imkoniyat yaratadigan, lekin u uni vujudga keltirmaydigan va oldindan belgilamaydigan voqyea. Vaj harakatni yaratmaydi, balki unga turtki beradi.

Sababiy bog’lanish tushunchasi muhim metodologik funksiyani bajaradi. Muayyan oqibatning yuz berish sabablari va sharoitlarini bilgan holda, inson nafaqat uning yuz berishini bashorat qiladi, balki zarur oqibatni yaratadi. Bu insonga o’tmishni bilish va kelajakka nazar tashlash imkonini beradi.