O’zbеkistоn rеspublikаsi

2. Korrupsiyaga qarshi kurash tarixi. Korrupsiya tarixi insoniyat tarixi kabi ko’hnadir. Qadimgi yunon faylasufi Aristotel shunday degan edi: “Har qanday davlat tuzumida eng muhimi – bu qonunlar va tartib-qoidalar vositasida ishni shunday tashkil etishki, mansabdor shaxslar qing’ir yo’l bilan boylik orttira olmasin”. Pora olish va berish Qadimgi Rimda amal qilgan 12 jadval qonunlarida tilga olingan. Ibtidoiy va ilk sinfiy jamiyatlarda kohinga, qabila oqsoqoliga yoki harbiy boshliqqa muayyan imtiyozni qo’lga kiritish uchun haq to’lash tabiiy bir hol sifatida qaralgan. Davlat apparatining murakkablashuvi va professionallashuviga qarab vaziyat o’zgarib borgan. Oliy martabali amaldorlar quyi turuvchi “xizmatchilar” faqat tayinlangan maosh bilan qanoatlanishlarini talab qilganlar. Quyi daraja amaldorlar esa, aksincha, o’z xizmat vazifalarini bajarganlik uchun arzgo’ylardan yashirincha qo’shimcha haq olishni (yoki talab qilishni) ma’qul ko’rganlar. Korrupsiya haqidagi eng qadimgi qaydlardan biriga qadimgi Bobilning mixxatda yozilgan bitiklarida duch kelingan. Miloddan avvalgi uchinchi ming yillikning o’rtalariga taalluqli bo’lgan matnlarda aytilishicha, shumer podshosi Urukagin o’sha zamonlardayoq qonunga xilof haq olishga ruju qo’ygan sudyalar va amaldorlarning qonunbuzarliklariga chek qo’yish muammosini yechish yo’llarini izlagan. Shunga o’xshash masalalarga qadimgi Misr hukmdorlari ham duch kelgan. Arxeologik tadqiqotlar jarayonida topilgan hujjatlar miloddan avvalgi 597-538 yillarda, yahudiylar Bobil podshosi tomonidan asirga olinganidan keyingi davrda, Iyerusalimda korrupsiya ayniqsa avj olganidan dalolat beradi. Professional davlat amaldorlari hali mavjud bo’lmagan antik jamiyatlar tarixining ilk bosqichlarida (qadimgi yunon shahar-davlatlari, respublika Rimi) korrupsiya deyarli bo’lmagan. Bu hodisa antik davr tanazzulga yuz tutgan bosqichdagina vujudga kelgan. Bu davrda korrupsiya domiga ilingan davlat amaldorlari haqida: “U boy viloyatga kambag’al bo’lib kelib, kambag’al viloyatdan boy bo’lib ketdi”, deyishgan. Ayni shu davrda rim huquqida “corrumpire” degan maxsus atama paydo bo’lgan, u “buzish”, “pora evaziga og’dirish” iboralarining sinonimi hisoblangan va mansab mavqyeini suiiste’mol qilishning har qanday ko’rinishlarini ifodalashga xizmat qilgan. Markaziy hukumat hokimiyati zaif bo’lgan joylarda (masalan, ilk o’rta asr davrida Yevropada) xizmat mavqyeidan aholidan o’z cho’ntagiga haq undirish uchun foydalanish aksariyat hollarda umum e’tirof etilgan me’yorga aylangan. Davlat markazlashgani sari u fuqarolarning mustaqilligini qattiqroq cheklagan va shu tariqa quyi va oliy bo’g’in amaldorlariga qattiq nazoratdan qutulishni istagan fuqarolar foydasiga qonunni xufyona buzishga turtki bergan. Korrupsiya domiga ilingan amaldorlarni boshqalarga dars bo’lsin uchun olomon ko’z o’ngida jazolashlar odatda hyech qanday samara bermagan, chunki amaldan chetlatilganlar (lavozimidan olinganlar yoki qatl etilganlar) o’rnini yangi poraxo’rlar egallagan. Markaziy hokimiyat amaldorlar faoliyati ustidan yalpi nazorat o’rnatish uchun odatda zarur kuch va vositalarga ega bo’lmagani bois, u korrupsiyaning o’ta xavfli ko’rinishlarinigina jazolash bilan kifoyalangan.

O’rta asrlarda O’zbekiston hududida joylashgan davlatlarda qabul qilingan odat huquqi me’yorlari asosan zamirida islom madaniyati prinsiplari yotuvchi qonunchilik an’analari bilan belgilangan. Xususan, Amir Temur davlatida amaldorlar ishini tartibga solish maqsadida vaqti-vaqti bilan so’roq, tekshirish, taftish, tergov o’tkazib turilgan. O’z amalini suiiste’mol qilish, poraxo’rlik, doimiy ravishda ichkilik ichish, maishiy buzuqlik kabi qilmishlar og’ir gunoh hisoblangan va qattiq jazolangan. Tarixiy manbalarda keltirilishicha, Amir Temurning o’g’li Mironshoh, nevaralari Pirmuhammad va Halil Sultonlar yuqorida zikr etilgan me’yorlarni buzganlik uchun xalq oldida jazoga tortilganlar. O’sha davrda O’zbekiston hududidagi feodal jamiyatlarda hozirgi talqindagi korrupsiya uchun javobgarlik nazarda tutilmagan. Shunga qaramay, O’zbekiston Rossiya tomonidan istilo qilingan davrgacha korrupsiya qonuniylashtirilgan institusional shakllarda namoyon bo’lgan, xususan hukmron davralarning vakillariga u yoki bu tarzda haq berish feodal majburiyat xususiyatini kasb etgan. Masalan, oddiy dehqonlardan xonlar, sultonlar, biylar va zodagonlarning boshqa vakillari foydasiga muntazam ravishda “ushur” solig’i – hosilning o’ndan bir qismi undirilgan. Chorvadorlar “zakot” solig’i to’laganlar – bu soliq miqdori u yoki bu turdagi chorva molining muayyan boshiga teng bo’lgan. Bundan tashqari, zodagonlarning vakillariga va oqsoqollariga har xil turdagi sovg’a-salomlar berilishi lozim bo’lgan. Hokimiyat markazlashtirilmagani, yagona davlat amaldorlari apparati mavjud emasligi, davlat boshqaruvi feodal hokimiyat organlari tomonidan amalga oshirilishi jamuljam holda O’zbekiston hududida joylashgan davlatlar huquqida poraxo’rlik, xizmat mavqyeini suiiste’mol qilish va hokazolar, ya’ni korrupsiya uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi me’yorlar hyech bo’lmasa rasman paydo bo’lishi imkoniyatini ham istisno etgan.

O’zbekistonda huquq tizimi shakllanishining navbatdagi bosqichi uning hududida joylashgan davlatlar Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilingan davr bilan bog’liq. Bu bosqich mazkur hududda korrupsiyaning ijtimoiy-huquqiy mohiyati o’zgarishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi. Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan davrda Turkiston general-gubernatorligida rusiyzabon aholi uchun fuqarolik ishlari bo’yicha sudlar, o’zbeklar va tojiklar uchun qozi sudlari, qirg’izlar, qoraqalpoqlar va turkmanlar uchun biy sudlari mavjud bo’lgan. Fuqarolik ishlari bo’yicha sudlarning sudyalari asosan yuristlar bo’lgan, qozi lavozimiga tegishli ma’lumotga ega, islom huquqini yaxshi biladigan ulamolar, biy lavozimiga – odat huquqi bilimdonlari tayinlangan. Turkistonda rus mustamlakachilari hukm surgan davrda bu yerda korrupsiya ayniqsa kuchaygan. Shu ma’noda aholi tomonidan advokat Ubaydulla Asadullaxo’jayev nomiga yozilgan ariza diqqatga sazovor. Unda shunday deyiladi: “Hozirgi Andijon tumani boshlig’i Brjeziskiy davrida avvallari ham mavjud bo’lgan poraxo’rlik, tovlamachilik va zo’ravonlik nihoyatda kuchayib ketdi. Qonun-qoidaga aylangan bu tizimning xususiyatlari quyidagicha: 1) Aholidan o’lpon olish va poraxo’rlikka mahalliy amaldorlar: ellikboshi, mingboshilar va hozirgi bosh oqsoqol Shermat Alimqulov (qo’qonlik amiri lashkar Alimqulning o’g’li Shermuhammad) kabi ma’muriyat vakillarini jalb etishgan; 2) Soliq – o’lpon undirish va pora olish ma’muriyat vakillari tomonidan bevosita emas, balki bilvosita vositachilar orqali amalga oshirilmoqda. Xususan, nohiya boshlig’ining tilmochi Yusufjon hoji hamda pristavlarning tarjimonlari vositachilik qilishadi. Bu usul shunday ustalik va izchillik bilan olib boriladiki, natijada aholi amaldorlarning qonunga xilof ishlari yuzasidan qilgan shikoyatlari hyech qachon adolatli hal bo’lmasligiga ko’nikib ketishgan”.

1917 yil oktyabrida chor Rossiyasi hududida yuz bergan davlat to’ntarishi natijasida davlat tuzumi va boshqaruv shaklining o’zgarishi korrupsiyani hodisa sifatida bekor qilgani yo’q, aksincha, unga ikkiyuzlamachilik bilan yondashdi va bu pirovard natijada yangi ma’muriy muhitda poraxo’rlik avj olishiga zamin hozirladi. Xalq Komissarlar Sovetining 1918 yil 8 maydagi “Poraxo’rlik to’g’risida”gi dekreti sobiq sovet huquqida korrupsiyaga qarshi kurash sohasida qabul qilingan birinchi rasmiy hujjat hisoblanadi. Mazkur dekretga muvofiq davlat yoki jamoat xizmatida bo’lgan, o’z vakolatlari jumlasiga kiruvchi harakatlarni bajargani uchun yoki boshqa idora mansabdor shaxsining vazifasi hisoblanuvchi harakatlarni bajarishda ko’maklashgani uchun pora olishda aybdor shaxslar javobgarlikka tortilgan. Bunday jinoyatlarga qarshi kurashda asosiy jazo chorasi sifatida otib o’ldirish qo’llanilgan. Shu vaqtda oziq-ovqat o’ta tanqis bo’lganligi uchun mansabdorlik jinoyatlari doirasi kengaytirilib, mansab vakolatini suiiste’mol qilish jinoyatlarida hatto oddiy ishchi va kolxozchilar ham ayblanganlar. Adliya Xalq Komissariatining 1921 yil 26 fevraldagi “Mansabdor shaxsning oziq-ovqat ishlarida javobgarligini kuchaytirish to’g’risida”gi Qarorida bunday ishlarda jinoyat sodir etgan har qanday shaxs ishchi-dehqon davlatining dushmani hisoblanishi ta’kidlanadi. Ommaviy qatag’onlar jarayonida mansabdor shaxs tushunchasi yanada kengaytirilib, shaxsning g’ayriqonuniy qaror qabul qilishi ham uni xalq dushmani deb e’lon qilish uchun asos bo’lgan. Bu usul mazkur jamiyat uchun juda qulay bo’lib, u tarixan takomillashtirilgan va uzoq vaqtgacha amalda qo’llanilgan.