O’zbеkistоn rеspublikаsi

Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon al Forobiy (870-950, asarlari: Kitob-ul xuruf, Fozil odamlar shahri, Ehsoul ulum, Siyosat falsafasi, Fuqarolik siyosati) falsafa va tabiiy fanlar tarixiga oid yuzga yaqin asar muallifidir. U fanlar bilish vositalari ekanligidan kelib chiqqan. Bunda mutafakkir nazariy (mantiq, falsafa, tabiiy fanlar) va amaliy (axloq, siyosat) fanlarni farqlagan. Fanlar tizimida u insonga haqiqiy bilimni soxta bilimdan farqlash imkonini beruvchi mantiqni birinchi o’ringa qo’ygan. Ayni shu sababli faylasuf inson tafakkuriga alohida e’tibor bergan. Aynan falsafa insonga borliqning mohiyatini tushunish imkonini beradi. Borliq «yagona» va ayni vaqtda «ko’p»dir. Borliqning mazkur holati emanasiya, ya’ni «yagona» muhitdan borliqning turli muhitlari kelib chiqishi mahsulidir. Forobiy asarlarida dunyo bir-biriga kiruvchi to’qqiz gumbaz ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bu gumbazlarda ularning Yer atrofida aylanishi sababi hisoblangan jonlar yashaydi. Gumbazlar o’z harakatini dastlabki turtkidan boshlagan. Forobiy dunyoning rang-barangligini tushuntirish uchun Aristotelning shakl va materiya haqidagi ta’limotidan foydalangan. U jonning umrboqiyligi haqidagi masalada Platon fikriga qo’shilmagan, chunki uning paydo bo’lishi va o’limi tananing paydo bo’lishi va o’limi bilan bir vaqtda yuz beradi, deb hisoblagan. Ayni shu sababli Forobiyda bilish nazariyasi Platondagi kabi xotirlash nazariyasi emas, balki dunyoni sezgi va aql birligi sifatida anglab yetish nazariyasidir. Bunda aqlli jon narsalar tabiatini sezgilar idrokidan foydalanib anglab yetadi. Narsalarning mohiyati aql bilan anglab yetiladi. Bunda aql avvalo mantiqqa tayanishi, lekin sezgi a’zolari beruvchi materialdan foydalanishi lozim. Forobiy fikricha, borliq 6 bosqichdan iborat. 1. Birinchi sabab ya’ni xudo. 2. Ikkinchi sabab, ya’ni osmoniy jismlar. 3. Uchinchi sabab, ya’ni faol aql. 4. To’rtinchi sabab, ya’ni jon. 5. Beshinchi saba, ya’ni shakl. 6. Olimnchi sabab, ya’ni materiya.

Forobiy ta’limoticha, moddiy jismlar 6 qismga bo’linadi: osmon jismlari, aqlli hayvonlar, aqlsiz hayvonlar, o’simliklar, menerallar va 4 unsurdan tashkil bopgan.

Forobiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida kishilik jamiyati va uning vujudga kelishini insonning real hayotiy ehtiyojlari bilan bog’lab tushuntiradi. Bu haqda u shunda deydi: «Har bir inson o’z tabiatiga ko’ra shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj bo’ladi. U bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi va ularga ega bo’lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi. Shu sababli yashash uchun zarur bo’lgan narsalarni bir-birlariga yetkazib beruvchi va o’zaro yordamlashuvchi ko’p insonlarning birlashuvi orqaligina odam o’z tabiati bo’yicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Shuning uchun inson shaxslari ko’payadilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o’rnashdilar. Natijada inson jamoasi vujudga keldi».

Forobiyning ijtimoiy qarashlarida muhim ahamiyatga molik fikr Arastu singari u ham insonni «ijtimoiy hayvon» deb ta’kidlashi va uning ijtimoiy mohiyatini ochib berganligidir. Bu haqda o’zining «Baxt-saodatga erishuv haqida» degan risolasida to’xtalib, hayvonni ikki xil nom bilan ataydi. Birinchisi, hayvoniy, ikkinchisi, madaniy hayvon yoki insondir, deydi. Shuningdek, Forobiy insonlar jamoasi haqida gapirib jamoani uchga ajratadi.

1. 
   Katta jamoa bo’lib, unga yer yuzida yashaydigan barcha insonlar kiradi.
   

2. O’rta jamoa hisoblanib, bunga bir ma’lum xalq taalluqli.

3. Kichik jamoa, ya’ni ma’lum bir shahar kishilaridan iborat bo’ladi.

Forobiy ijtimoiy qarashlarida fozil va johil shahar haqidagi qarashlarini aytib o’tadi. Uningcha, fozil shahar boshlig’i har tomonlama rivojlangan yetuk shaxs bo’lmog’i lozim. U o’zida 12 ta ijobiy fazilatlarni mujassamlashtirgan bo’lishi kerak deb, ularni birma-bir ko’rsatadi:

1. 
   Fozil shahar hokimi jismonan sog’lom bo’lishi;
   
2. 
   Nozik farosatli bo’lishi, suhbatdoshning so’zlari va fikrlarini tez ilg’ab olishi;
   
3. 
   Xotirasi mustahkam bo’lishi;
   
4. 
   Zehni o’tkir va zukko bo’lishi;
   
5. 
   Chiroyli so’zlaydigan notiq bo’lishi;
   
6. 
   Bilimga va ma’rifatga havasli bo’lishi;
   
7. 
   Ochofat bo’lmasligi, nafsini tiyadigan bo’lishi;
   
8. 
   Haqiqatgo’y bo’lishi;
   
9. 
   Nomus oriyatli odam bo’lishi;
   
10. 
    Molu-dunyo izidan qo’vmaydigan bo’lishi;
    
11. 
    Adolatparvar bo’lishi;
    
12. 
    Qa’tiyatli va jur’atli bo’lishi zarur.
    

Mana shu fazilatlarni o’zida mujassam etgan kishigina fozil jamiyatni boshqarishga qodir bo’ladi, deb aytadi.
Forobiy borliqning birinchi sababi va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan bo’lsa-da, uning falsafasi bilish va borliqning murakkab masalalarini yechishga intilish bilan tavsiflanadi. Ayni shu sababli faylasuf borliqning holatlarini, uning shakllarini: oddiy elementlar – havo, olov, yer, suvni; shuningdek minerallar, o’simliklar, hayvonlar, inson va osmon jismlarini sinchiklab o’rganadi. Shu tariqa u tashqi dunyoning obyektiv mavjudligiga urg’u beradi. Forobiyning falsafiy qarashlari Sharq falsafasining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatdi.

Forobiyning gnoseologiyasi tabiatshunoslik, matematika, musiqa, tilshunoslik va boshqa fanlar sohasidagi bilimlarga asoslanadi. U tabiat insondan tashqarida va unga bog’liq bo’lmagan holda mavjuddir, deb hisoblaydi. Farobiy fikricha, obyekt subyektga qadar mavjud bo’lgan. Seziladigan narsalar sezgilardan oldin paydo bo’lganidek, bilish mumkin bo’lgan narsalar ham bilishdan oldin paydo bo’lgan^I.

Forobiy fikricha, inson bilimlarni tashqi dunyodagi hodisalarni bilish jarayonida o’zlashtiradi. Bu jarayon sezish, idrok etish, xotira, tasavvur qilish va eng muhimi – mantiqiy mulohaza yuritish, tafakkur kabi usullarni qamrab oladi. Bu vositalar yordamida inson fanni o’rganadi. Forobiy «Fan va san’atning o’ziga xos xususiyatlari» asarida tabiatni bilishning uzluksizligini, bilish – bu bilishdan bilimga, sababni bilishdan oqibatni bilishga, hodisani bilishdan mohiyatni bilishga eltuvchi yo’l ekanligini qayd etadi.

Forobiy fikricha, inson paydo bo’lganidan so’ng avvalo «oziqlantiruvchi kuch» paydo bo’ladi, uning yordamida oziqlanish jarayoni yuz beradi. So’ngra sezgi organlari paydo bo’ladi, ular insonga sezish, tasavvur qilish qobiliyat va xotirani beradi. Shundan keyingina inson «orzu kuchi» yordamida bilim va hunarlarni o’zlashtiradi, foydali narsalarni foydasiz narsalardan farqlaydi, o’z xulq-atvorini tartibga soladi. Forobiy insonning barcha kuchlari ma’lum sezgi organlari bilan moddiy sabab orqali bog’lanadi, bu kuchlarning birortasi ham moddiy sababsiz mavjud bo’la olmaydi^I, deb hisoblaydi.

Forobiy inson ruhining bir tanadan boshqa tanaga o’tishini qat’iyan rad etadi va ruh ham, tana kabi substansiyalarning individual birligidan iborat, deb hisoblaydi. Uning bu fikri noizchil bo’lgan. Bunday noizchillik Aristotelning bilish nazariyasida ham kuzatiladi.

Aristotelga ergashib Forobiy ham ayrim narsalar birlamchi, mavjud tushunchalar va g’oyalar – ikkilamchidir va ular aqlda muayyan narsalarning mavhumlashishi natijasida paydo bo’ladi, deb hisoblaydi. Forobiyning bu g’oyalari universaliyalar va umumiy tushunchalar haqidagi qarashlarida yanada aniqroq namoyon bo’ladi. Universaliyalar mavjud bo’lgani uchun ham umumiy tushunchalar mavjuddir, deb hisoblaydi buyuk mutafakkir^II.

Bilish bosqichlari o’rtasidagi farqlarni tushunish Forobiyga bilish yo’llari to’g’risida mulohaza yuritish imkonini beradi. Bilishning fiziklar foydalanuvchi birinchi yo’li sezishdan boshlanishi lozim, chunki tana sezgiga yaqinroqdir. Bu hol sezgilar muayyan narsalarni aks ettirishi bilan izohlanadi. Narsalar sezgi organlarida aks etgach, jismni va uning yuzasi, chiziqlari va nuqtalarini mavxum o’rganishga o’tishi lozim. Matematiklar jismning u yoki bu jihatlarini teranroq bilish uchun foydalanuvchi bilishning ikkinchi yo’li mavhumlashtirishdan boshlanishi darkor. Bilishni mavxum nuqtadan boshlagan aql muayyan jism bo’ylab harakatlana boshlaydi, mavxum chiziq, yuza, jismni anglaydi va so’ngra muayyan jismni tushunib yetadi.

Ilmiy bilim va falsafiy tafakkurning rivojlanishi bilish yo’llariga boshqacha nazar tashlash imkonini beradi, biroq Forobiy ilgari surgan g’oya Gegel falsafasida o’zining yanada barkamolroq ifodasini topadi. «Vazifa bilishdan iborat bo’lgani tufayli, kuzatish bilan taqqoslash haqidagi masala undan voz kechish ma’nosida yechilgandir. Endilikda masala faqat bilish doirasida nima birinchi bo’lishi va undan keyin nimalar anglab yetilishi lozimligi haqida bo’lishi mumkin. Endi tabiatga muvofiq yo’l emas, balki bilishga muvofiq yo’l talab etiladi. Bilish fikrning muayyan mazmunidan ko’ra mavxum mazmunini anglab yetishi osonroqdir»^III. Binobarin, bilish masalasi borliqning qaysi jihati biluvchi subyektning obyekti hisoblanishidan kelib chiqib hal qilinadi.

Forobiy g’oyalari nafaqat Sharq fanining, balki G’arb ijtimoiy-falsafiy tafakkurining rivojida ham muhim rol o’ynadi.