O‘zbekiston respublikasi

Korporatsiyalarda moliyaviy siyosat va uning o’ziga xos xususiyatlari.

Mamlakatimizda biznesni tashkil etishning korporativ shakllari sifatida mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va aksiyadorlik jamiyatlari koʻp uchraydi.

Mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav kapitali ta’sis hujjatlari bilan belgilab qoʻyilgan miqdorlardagi ulushlarga boʻlingan jamiyat tan olinadi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari boʻyicha jamiyat faoliyati bilan bogʻliq zarar uchun oʻzlari qoʻshgan hissalar qiymati doirasida javobgar boʻladilar.

Mas’uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) belgilangan tartibda davlat roʻyxatidan oʻtkazilgan paytdan e’tiboran yuridik shaxs maqomiga ega boʻladi. MCHJ oʻz faoliyati davomida belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslarning ta’sischisi boʻlishi va ularning ustav kapitalida ishtirok etishi, vakolatxonalar va filiallar tuzishi

mumkin.

Yuridik va jismoniy shaxslar MCHJlarning ishtirokchilari boʻla oladi. Qonunchilikka asosan ayrim toifadagi jismoniy shaxslarning jamiyatda ishtirok etishi taqiqlanishi yoki cheklanishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan boʻlmasa, jamiyatning ishtirokchilari boʻlishga haqli emaslar.

Jamiyat bitta shaxs tomonidan ta’sis etilishi mumkin boʻlib, u jamiyatning yagona ishtirokchisiga aylanadi. Jamiyat keyinchalik bir ishtirokchisi boʻlgan jamiyatga aylanishi mumkin. Jamiyat yagona ishtirokchi sifatida bir shaxsdan iborat boshqa xoʻjalik jamiyatiga ega boʻlishi mumkin emas. MCHJ ishtirokchilarining soni ellik kishidan oshmasligi lozim.

Agar MCHJ ishtirokchilarining soni belgilangan me’yordan oshib ketsa, jamiyat bir yil ichida ochiq aksiyadorlik jamiyati yoki ishlab chiqarish kooperativi etib qayta tuzilishi kerak. Agar koʻrsatilgan muddat davomida jamiyat qayta tuzilmasa va jamiyat

ishtirokchilarining soni belgilangan me’yorga qadar kamaymasa, u yuridik shaxslarni davlat roʻyxatidan oʻtkazuvchi organning talabiga binoan sud tartibida tugatilishi kerak.

MCHJlarni ta’sis etish ta’sischilar tomonidan ta’sis shartnomasini tuzish va jamiyat ustavini tasdiqlashdan boshlanadi. Ta’sischilar tomonidan jamiyatning ijro etuvchi organlari saylanadi yoki tayinlanadi, shuningdek, jamiyatning ustav kapitaliga naqd pulsiz ulushlar qoʻshilgan holatlarda, ularning balansga kiritilish bahosini tasdiqlaydilar. Jamiyat ustavini tasdiqlash toʻgʻrisidagi qaror, shuningdek, jamiyat ta’sischilari kiritadigan ulushlarning puldagi bahosini tasdiqlash toʻgʻrisidagi qaror ta’sischilar tomonidan bir ovozdan qabul qilinishi lozim. Boshqa qarorlar esa jamiyatning ta’sischilari tomonidan qonunchilik hujjatlarida va jamiyatning ta’sis huj-jatlarida nazarda tutilgan tartibda qabul qilinishi mumkin.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, MCHJlarning ta’sis shartnomasi va ustavi jamiyat ta’sis hujjatlari hisoblanadi. Agar jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilsa, shu shaxs tasdiqlagan ustav jamiyatning ta’sis hujjati hisoblanadi. Agarda jamiyat ishtirokchilarining soni ikki va undan ortiq shaxsni tashkil etsa, ular oʻrtasida ta’sis shartnomasi tuzilishi shart.

Mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish, ularning faoliyati va ularni tugatish, aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish bilan bogʻliq munosabatlar Oʻzbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida” gi qonuni va boshqa qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi.

“Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida”gi qonun dastlab 1996 yil 26 aprelda, yangi tahrirdagisi esa 2014 yil 6 mayda qabul qilingan.

Bank, investitsiya va sugʻurta faoliyati sohalarida, shuningdek, davlat tashkilotlarini xususiylashtirishda aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etishning va ular huquqiy holatining o‘ziga xos xususiyatlari tegishli qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Ustav kapitali aksiyadorlarning aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan huquqlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan tijorat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati deb e’tirof etiladi.

Aksiyadorlik jamiyati yuridik shaxs bo‘lib, u o‘z mustaqil balansida hisobga olinadigan alohida mol-mulkka, shu jumladan o‘zining ustav kapitaliga berilgan mol-mulkka ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni olishi hamda amalga oshirishi, zimmasiga majburiyatlar olishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi

mumkin.

Aksiyadorlik jamiyati davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi va ustavida muddat belgilanmagan bo‘lsa, cheklanmagan muddatga tuziladi.

Yangi tahrirdagi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilingunga qadar mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlari ochiq yoki yopiq boʻlishi mumkin edi. Bunda ochiq aksiyadorlik jamiyatining ta’sischilari tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmagan, yopiq

aksiyadorlik jamiyatining ta’sischilari esa kamida uchta shaxsdan iborat qilib belgilangandi. Jamiyatning har bir ta’sischisi uning aksiyadori boʻlishi lozim edi. Shuningdek, aksiyadorlari oʻzlariga tegishli aksiyalarini oʻzga aksiyadorlarning roziligisiz boshqa shaxslarga berishi mumkin boʻlgan aksiyadorlik jamiyati ochiq

aksiyadorlik jamiyati (OAJ), aksiyalari faqat oʻz ta’sischilari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar oʻrtasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati esa yopiq aksiyadorlik jamiyati (YoAJ) hisoblanardi.

Jahon amaliyotida ochiq va yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati keng doirada kuzatiladi hamda ular oʻrtasidagi farqli jihatlar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin (1-jadval).