O`zbеkistоn rеspublikasi

Bular ilmiy bilishning umumiy va maxsus usullaridir. Umumiy usulLar uch guruhga bo'linadi:
- empirik tadqiqot usullari (kuzatish, qiyoslash, Chash, eksperiment);
- nazariy tadqiqot usulLari (mavhumdan aniqlikka tomon borish va b.);
-empirik va nazariy tadqiqot usullari (tahli va sintezlash, induksiya va deduksiya, modellashtirish, abstraktlash va b.)
Kuzatish - bilish usuli. Bunda obyektni o'rganish unga aralashuvsiz amaJga oshiriiadi. Mazkur holda taqat obyektning xossasi, uning o'zgarish tavsifi qayd etiladi va o'lchanadi (masalan, elektr ta'minoti liniyani yil mobaynida taqsimlash transformatoridan ajratib qo'yilish sonini kuzatish, elektr motorning bir yil mobaynida ishdan chiqish sonini kuzatish va hoshqalar). Tadqiqot natijalari real obyektlaming tabiiy xususiyatlari va munosabatlari (bog'liqliklari) xuwsida bizga ma'lumot beradi. Bu natijalar subyektning irodasi, sezgilari va istaklariga bog'liq emas.
Qiyoslash - bilishning keng tarqalgan usuli, «barcha narsalar qiyoslanganda bilinadi» tamoyiIiga asoslanadi. Masalan, turli seriyali elektr motorlami ishga tush ish toki bo'yicha taqqoslash. Qiyoslash natijasida bir qancha obyektlar uehuo umumiy va xos bo'lganjihatlar aniqlanadi. Bu ma'iumki , qonuniyatlar va qonunlarni bilish yo'lidagi birinchi qadamdir. Qiyoslash samarali bo'lishi uchun ikki asosiy talabga amai qiiinishi zarur:
- birinchidan, bunda o'rtasida muayyan obyektiv umumiy!ik bo'Jishi mumkin bo'lgan obyektlargina taqqosJanishi kerak;
- ikkinchidan, obyektJami taqqosJash ahamiyatli (bilish vazjfasi sifatida) xossalar, begilar bo'yicha am alga oshiriJishi lozim. Qiyoslashdan farqli o'Jaroq, o'lchash bilishning aneha aniq vositasl usulning qimmati shundan iboratki, obyekt 23 lar haqida yuqori aniqlikka erishiladi. Hmiy bilishning empirikjarayonida o'lchash, kuzatish va qiyoslashdagiga o'xshashdir. Eksperiment, empirik tadqiqotning yuqorida ko'rib o'tilgan usullaridan farqli o'laroq ancha umumiy ilmiy qo'yilgan tajriba hisoblanadi. Bunda faqat kuzatib va o'lchabgina qolinmay, balki obyekt yoki tadqiqot obyektining o'zi mavjud bo'lgan sharoit muayyan tarzda o'zgartiriladi. Masalan, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini quritishjarayoni eksperimental o'rganilganda quritish vaqti davomiyligiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar quritish agentini harorati, narnligi va tezligi o'zgartirilib jarayon o'rganiladi. Eksperiment natijasida bir yoki bir necha omillami boshqa yoki boshqalarga ta'sirini aniqlash mumkin. Kuzatishdan farqli o'laroq eksperiment tajriba takrorlanishini ta'minlaydi, obyekt xususiyatini turli sharoitlarda tadqiq etish va obyektni «sofholda» o'rganishga imkon beradi. Empirik tadqiqot usullari ilmiy bilishda muhim ahamiyatga ega. Ular faqat farazni dalillash uchun asos bo'libgina qolmay, balki kO'pincha yangi ilmiy kashfiyotlar, qonunlar va boshqalaming manbayi hamdir. Empirik va nazariy tadqiqotlarda tahlil va sintez, deduksiya vainduksiya, abstraktlash kabi universal usullar keng qo'llaniladi. Tahlil usulining mohiyati tadqiqot obyektini tikran yoki xayolan tarkibiy qismlarga ajratib uning xossalari va xususiyatlarini alohida ajratib o'rganishdan iboratdir. Masalan, elektr uskunalaming ekspluatatsion samaradorligini oshirish muammosiga oid tadqiqotlarda ularning puxtaligi, buzilmas dan ishlashligi, ta'mirlashga yaroqliligi masalalari alohida o'rganiladi va natijalari asosida umumiy xulosalarga (yechimlarga) kelinadi. Mazkur holda obyektning ayrim unsurlarining mohiyati, ulaming bog'liqJigi va o'zaro ta'siri o'rganiladi. TahWdan farqli o'laroq sintez tadqiqot obyektini yaxiit bir butun sifatida qismlarining birligi va o'zaro bog'liqligida bilishdan iboratdir. Masalan, mahsulotlami quritish jarayoni davomiyliginio'rganishda unga ta'sir ko'rsatuvchi faktorlar issiqlik agenti temperaturasi, namligi, tezligi ta'sirlarini alohida o'rganib ulami umurniy ta'siri haqida xulosa qilish. Analizdan keyin sintez o'tkaziladi va ma'lum bir gipotezalar yaratiladi. Tahlil va sintez usullari bir-biri bilan bog'liq va ilmiy-tadqiqot vaqtida biri ikkinchisini to'ldiradi. Vlar o'rganilayotgan obyektning xossasi va tadqiqot maqsadiga bog'liq holda turli shakllarda qo'llanilishi mumkin. Empirik, unsuriy-nazariy, tuzilmaviy-genetik taWil va sintez usullari mavjuddir. Empirik taWil va sintez obyekt bilan yuzaki tanishishda qo'llaniladi. Bu holda obyektning ayrim qismlari ajratiladi, uning xususiyatlari aniqlanadi, oddiy o'lchashlar va umurniy yuzasidagi narsalami qayd etish amalga oshiriladi. Tahlil va sintezning bunday shakli tadqiqot obyektini o'rganishga imkon beradi, lekin bulaming mohiyatini ochish uchun kamlik qiladi.
Tadqiq etilayotgan obyekt mohiyatini o'rganish uchun gumanitar-nazariy tahlil va sintezdanfoydalaniladi. Tadqiq etilayotgan obyekt mohiyatiga chuqurroq kirib borish uchun tuzilmaviy genetik tahlil va sintez imkon beradi. TahIil va sintezning bunday shaklida tadqiqot obyekti mohiyatining barcha tomonlariga asosiy ta'sir ko'rsatuvchi eng muhim unsurlar ajratiladi. Oeduksiya va ioduksiya tadqiqot obyektini o'rganishda mantiqiy xulosalashda o'ziga xos «tahlil va sintez» hisoblanadi. Deduksiya umumiydan xususiyga bo'lgan mantiqiy xulosalarga asoslanadi. Masalan, temir, qalay va misning issiqdan kengayishi tajribada aniqlanib, unga asoslanib barcha metallar issiqdan kengayadi, degan xulosaga kelishdir. Bu usul matematika va mexanikada umumiy qonunlar yoki aksiomalarda xususiy bog'liqliklar chiqarilayotganda keng qo'Uaniladi. Deduksiyaga qarama-qarshi bo'lib induksiya hisoblanadi. Bu ikki usul ham tahlil va sintez usullari singari ilmiy-tadqiqotda bir-biri bilan bog'liq va bir-birini to'ldiradi. Empirik va nazariy tadqiqotlarda yuqorida ko'rib o'tilgan usullardan tashqari abstraktlashtirish usuli ham keng qo'llaniladi. Dmiy abstraksiyalash - obyektni mavhumlashtirish, uning ichki jarayonlarini hisobga olmay moddiy nuqta yoki sodda shaklda o'rganishdir. Bu usulning mohiyati shundaki, tadqiq etilayotgan obyekt ahamiyatsiz tomonlari, qisrnIaridan ajratib olishdan iboratdir, bu uning mohiyatini ochib beruvchi xossalarini ajratish maqsadida qilinadi. Abstraksiyalash yordamida boshqa hodisa kontekstidan fIkran ajratilgan fIkrlashning umumlashtirilgan natijalari shakllanadi, bu ular o'zaro bog'- liqligini kuzatishga imkon beradi. Abstrakt fikrlash ijodiy yondashishning zaruriy shartlaridandir. Matematik abstraktlash ilmiy-tadqiqot - formallashtirish usulining asosi hisoblanadi. Formalizatsiyalash - tadqiqot olib borilayotgan (o'rganiJayotgan) obyektni, jarayonni, voqelikni matematik ifodalar bilan tasvirlash yoki matematik abstraksiyalashdir. Mazkur holda obyektning e'tiborli tomonlari (xossasi, belgisi, bog'liqligi) matematik termin va tenglamalarda ifodalanadi, bular bilan keyinchalik ma'lum qoida bo'yicha amallar bajariladi. ModeUashtirish - tadqiqot obyektining ayrim xususiyatlari va belgilarini o'rganish uchun unga o'xshash analogik qulay obyektda (modelda) o'rganish usuli bo'lib texnika, energetika sohasida fizik va analitik usullar ko'proq qo'llaniladi. Modellashtirish fIzik va matematik bo'ladi. Model ko'rsatkichlarini tahlil qilib obyekt haqida xulosaga kelinadi. Buning mohiyati tadqiqot obyekti (asli)ni uning asosiy xossalarini ifodalovchi sun'iy sistema (model) bilan almashtirishdan iboratdir. Ilmiy tadqiqotdagi modellashtirish haqida kitobning 3-bobida to'Jiq to'xtalib o'tiladi. 25 Nazariy tadqiqot kO'pincha mavhumdan konkretga borish usuliga asoslanadi. Mazkur holda bilish jarayoni ikki nisbatan mustaqil bosqichga ajraladi. Birinchi bosqichda konkretdan uning abstrakt ifodalangan haqiqiysiga o'tiladi. Tadqiqot obyekti qismlarga ajratiladi va kO'plab tushuncha va mulohazalar yordamida tavsillanadi, ya'ni u fikriy qayd etilgan mavhumlar majmuyiga aylanadi. Bu - abstraksiya darajasida tadqiqot obyektining tahlilidir. Keyinchalik, bilishning ikkinchi bosqichida abstraktdan konkretga borish amalga oshiriladi. Bunda tadqiqot obyektining yaxlitligi tiklanadi (sintez), lekin tafakkurda. Shuni ta'kidlash o'rinliki, yuqorida ko'rib o'tilgan ilmiy bilish usullari qoidaga ko'ra birgalikda, bir-birlarini to'ldirgan holda qo'llaniladi. Bilish mantiqi ahamiyatli bo'lgan, barqaror takrorlanuvchi va ayrimlikni aniqlashjarayoni sifatida tasaVVUI etiladi, bu o'rganilayotgan obyektni boshqalardan farqlaydi. Bilish jarayonida tirik mushohadadan abstrakt fikrlashga va undan amaliyotga o'tish umumiy texno’ogiyasiga rioya etish muhimdir. Shunday qilib, fan sohasi to'xtovsiz rivojlanayotgan bilimlar insonlar va muassasalaming ana shu ijodiyotni ta'minlovchi ilmiy ijodlarini o'z ichiga oladi. I1miy bilimlarni umumlashtirish va sistemalashtirishning oliy shakli bo'lib nazariya hisoblanadi. U i1miy tamoyiHar va qonunlar, tadqiqot usullarini ifoda etadi. Tadqiqot metodlariga quyidgilar kiradi:
- empirik tadqiqotlar (kuzatish, qiyosla.,h, o'lchash, ek"periment uillllari);
- nazariy tadqiqot (mavhumdan aniqlikka tomon borish va b.) usullari ;
- empirik va nazariy tadqiqotlar (tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, modellashtirish, mavhumlashtirish va b.) usullari. Olimlar iImiy natijaga (ijobiy yoki salbiy)ga erishish vcsitasi sifatida yetarlicha daliliy materiallarga ega bo'lmagan hollarda faraz (gipoteza)dan foydalanadilar, bu o'z navbatida tajribada sinab ko'rish va nazariy a;oslashni talab etadi.
Modelashtirish - ilmiy tadqiqot ishlarida ko'p qo'llaniladigan muhim usullaridan hisoblanadi. Model degani fransuzchadan olingan bo'lib, namlma degan ma'noni anglatadi va ilmiy tadqiqot ishlarida voqelik, jarayon yoki qurilmani o'rganish uchun uni asl nusxasi o'rniga qabul qilingan shakli - nusxasi olinishi va o'rganilishini bildiradi. Hmiy tadqiqot ishlarida tadqiqotchi tomonidan o'rganilayotgan obyektga o'xshash, uning ko'rsatkichlarini o'zida mujassamlashtirgan tizimi model deb qabul qilinadi. Modellashtirish uslubi buyum, jihoz yoki jarayonni tabiiy, real hoIda emas, balki lming modelida o'rganishdir. Odatda, agar obyektni o'z shaklida o'rganish qiyin (juda qimmat, xavtli, jarayon ko'p vaqt talab qilsa) bo'lsa, u hoida model variantida o'rganiladi. Masalan. Yirik nasos stansiyadagi quwati 1000 kVt quvatli elektr motorni energetik xarakteristikasini yaxshilashga aid tadqiqotni ushbu elektr motorning aynan o'zida o'rganish uning bajarib turgan ishini to'xtashiga olib keladi va bu moddiy jihatdan qimmatga tushadi. Voqelik (jarayon) nazariy o'rganilganda ham odatda uning modellaridan foydalaniladi. Modellashtirish ikki turga bo'linadi: fizik (ashyoviy yoki mexanik) yoki maternatik (mantiqiy va ideal) bo'lishi mumkin. Fizik modei obyektdan o'lchamlari bilan farq qilib, jarayon va uning parametrlarini bevosita o'rganish imkonini beradi. Mexanik modellar ko'proq mexanikada foydalaniladi.
Agar obyektjarayonlari, ulaming kattaliklari, bog'liqliklari matematik ifodalar bilan ifodalangan bo'lsa, model matematik bo'ladi. Modellashtirish o'xshashlik bO'yicha bo'ladi. Umuman, jarayonlar modellashtirilishi darajasiga ko'ra turlicha bo'lishi mumkin. Fizik model obyekt haqida to'laroq ma'lumotlar olishga imkoniyat beradi. Bu yerda faqat obyekt ko'rsatkichlarining bog'liqUklari emas, balki unda ketayotgan jarayonlar, hodisalar haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish, matematik modelga aniqliklar kiritish mum kin. Fizlk model ko'pincha obyektni konstruktiv o'zgarishlaming jarayonlarga ta'sirini o'rganishda qo'llaniladi. Origin aida bu kuzatishlar qiyin, qimmat yoki umuman mwnkin bo'lmaydi. Fizik modellar aerodinamika, gazogidroelektrodinamika, kosmik texnologiyalarda keng qo'Jlaniladi. Texnikada ko'proq matematik modellashtirish qo'llaniladi va u nazariy xulosalarni to'laqonli olinishini ta'minlaydi, turli ko'rsatkichlaming bog'Jiqlik funksiyalarini ifodalash imkonini beradi.