O‘zbeкiston respubliкasi

Umumiylik 
Farqlar 
1.1.Erkak kishining ismi+
qaratqich 
kelishigi 
Halim 
oti +
ning 
1.2.Qiz bola ismi+
qaratqich kelishigi Munira 
oti+
ning
, 
Sitora 
oti+
ning 

---

313 
1.3.I shaxs birlik kishilik olmoshi 
Men 
olmoshi+
ning 
1.4. II shaxs ko‗plik kishilik olmoshi 
Biz 
olmoshi+
ning 
1.5.Sifat+
qaratqich kelishigi 
Qizil 
sifati +
ning 
1.6.Harakat nomi+
qaratqich kelishigi Yashash 
harakat 
nomi+
ning 
So‗z birikmasining ikkinchi uzvidagi farq va umumiyliklarni ham 
shu asosda aniqlaymiz (29-jadval): 
29-jadval 
umumiylik 
farqlar 
2.1. o‗quv vositasi oti+iii sh.
egalik 
qo„shimchasi 
kitob 
oti+i 
2.2. yozish mumkin bo‗lgan narsa oti+iii 
sh.
egalik qo„shimchasi 
daftar 
oti+i 
2.3. rang sifati + iii sh. 
egalik 
qo„shimchasi 
qizil 
sifati+i 
2.4. mavhum ot + iii sh. 
egalik 
qo„shimchasi 
zavq 
oti+i 
2.5. joy oti + i sh. 
egalik qo„shimchasi 
uy
oti+imiz 
2.6. yozuv quroli + iii sh. 
egalik 
qo„shimchasi 
ruchka 
oti+si 
 
Bu a‘zoda ham farqlarni chetlashtirib, umumiy belgilarni olib 
qolamiz. Natijada, 
...→ism
egalik qo„shimchasi
] 
umumiyligi tiklanadi. Har ikkala a‘zoni birlashtirish natijasida 
[
ism
qaratqich kelishigi
→ism
egalik qo„shimchasi
] 
umumiyligi tiklanadi. Bu 
umumiylik LSQ bo‗lib, so‗z birikmalaridan chetlashtirilgan mazkur 
farqlar LSQga aloqador emas. 
LSQning shakliy tomoni. 
LSQ mohiyatan riyoziy tenglamaga 
o‗xshaydi va u butunlik sifatida tenglik belgisidan chap hamda o‗ng 
tomonlardan iborat bo‗ladi. 
Yuqorida misol sifatida keltirilgan [
ism
qaratqich
 
kelishigi
→ism
egalik
 
qo„shimchasi
= qaratuvchi-qaralmish]
LSQ ham ikki – [
ism
qaratqich
 
kelishigi
 
→ ism
egalik
 
qo„shimchasi
] 
va qaratuvchi-qaralmish qismlaridan tashkil 
topgan. 
LSQning chap, ya‘ni [
ism
qaratqich kelishigi 
→ ism
egalik qo„shimchasi
] 
qismi uning shaklini tashkil etadi. 

---

314 
LSQning shakliy tomoni umumiylik xususiyatiga ega. Chunki u 
nutqda voqelangan cheksiz birikmalar umumiy shaklining sintezi. 
Xususiy shakl sifatida nutqiy so‗z birikmalari namoyon bo‗ladi. 
Demak, xususiy shakl deganda moddiy shaklda – so‗z va qo‗shimcha 
vositasida ifodalangan, o‗qilishi, yozilishi, aytilishi, eshitilishi 
mumkin bo‗lgan shakl tushuniladi. 
LSQning mazmuniy tomoni. 
LSQning o‗ng tomoni uning 
mazmuniy jihati. Yuqorida keltirilgan [
ism
qaratqich
 
kelishigi
→ ism
egalik
 
qo„shimchasi
=qaratuvchi-qaralmish]
qolipining o‗ng, ya‘ni mazmuniy 
qismini 
«lisoniy tobe qaratuvchi va hokim qaralmish orasidagi rang- 
barang munosabatlar»
tashkil etadi. «Rang-barang munosabat» 
deganda har bir nutqiy so‗z birikmasidan anglashiladigan turli ma‘no 
va munosabat tushuniladi. Masalan:
mening kitobim
– 
«qarashlilik»
stolning oyog„i 
– «butun-qism»
e‟tiborsizlik oqibati 
– 
«sabab-oqibat»
yashashning zavqi 
– «holat va uning natijasi». 
Birikmalarning o‗ng tomonida ularning xususiy ma‘noviy belgisi 
ko‗rsatilgan. Ular qolipda «rang-barang ma‘noviy munosabat» deya 
birlashtirilgan. Ma‘lumki, ko‗pincha, ma‘no deganda so‗z atayotgan 
narsa, predmet, miqdor, belgi kabilar haqidagi tushuncha ifodasi 
tushuniladi. Masalan, 
kitob 
leksemasi aytilganda, uning ma‘nosi 
sifatida «varaqlardan tashkil topgan, bosma yoki qo‗lyozma holdagi 
asar» mohiyati tan olinadi. Lekin keltirilgan LSQ ma‘nosi esa bunga 
o‗xshamaydi. Chunki 
kitob 
leksema bo‗lib, uning ma‘nosi leksik. 
Lekin LSQ – sintaktik hodisa. Shu boisdan uning ma‘nosi ham 
sintaktik bo‗lmog‗i darkor. Sintaksisda esa «tobe-hokim», 
«qaratuvchi-qaralmish», «to‗ldiruvchi», «hol», «ega», «kesim» kabi 
tushunchalar ahamiyatli bo‗lib, sintaktik munosabatni ifodalaydi. Bu 
munosabat esa sintaktik ma‘no sifatida qaraladi. Nega yuqoridagi 
birikmalarning o‗ng tomonida keltirilgan «qarashlilik», «butun-qism», 
«sabab-oqibat», «holat – uning natijasi» kabilar LSQning mazmuni 
bo‗la olmaydi, degan savol tug‗ilishi tabiiy. To‗g‗ri, ular 
birikmalarning ma‘nolarini alohida-alohida aks ettiradi. Lekin LSQi 
bitta. [