O‘zbeкiston respubliкasi

3.
 
Morfema va qo„shimcha
. Morfema – leksemadan ajralgan 
holda o‗z mohiyatini namoyon qila olmaydigan, shakl va denotativ 
bo‗lmagan mazmunning birligidan iborat bo‗lgan kichik lisoniy birlik. 
Qo‗shimcha ana shu psixofizik mohiyatning nutqda namoyon bo‗lishi. 
Morfema ham tashqi (moddiy) va ichki (ma‘no, vazifa) jihat 

---

38 
yaxlitligidan iborat. Atov mustaqilligiga, mustaqil sintaktik mavqega 
ega bo‗lmagan bu birliklar o‗zida leksik va grammatik mohiyatni 
uyg‗unlashtirgan: 
a)
yangi so‗zlar hosil qiladi; 
b)
so‗z va gaplarga qo‗shimcha leksik-semantik qiymat beradi. 
Bir tilga xos birlik boshqa tillarnikidan farqlanadi. Masalan, 
amorf, agglyutinativ va flektiv tillardagi leksema mohiyatan o‗ziga 
xos. 
Morfemalar hamisha tilda yangi leksik birlik yoki shakl yasash 
uchun tayyor birliklar sifatida mavjud. 
4.
 
Qolip va hosila. 
Lisoniy birlikning navbatdagi turi– qurilma – 
qolip. Qolip deganda yasama so‗z, so‗z birikmasi va gaplar hosil 
qilish sxemalari tushuniladi. Qoliplar ikki xil bo‗ladi: 
a)
so‗z yasash qolipi; 
b)
sintaktik (so‗z birikmasi va gap) qolip. 
Qolip ham boshqa lisoniy birlik kabi UMIS tabiatli bo‗ladi. 
Masalan, nutqdagi cheksiz yasama so‗z (masalan, sutchi, nisholdachi 
kabi bitta bevosita kuzatishda berilmagan lisoniy birlik (masalan, 
narsa/buyum oti+chi=shu narsa/buyum bilan shug„ullanuvchi 
kishi
, ya‘ni so‗z yasash qolipining nutqiy hosilasi. 
Kitobni o„qimoq 
nutqiy hosilasi boshqa o‗ziga o‗xshash cheksiz so‗z birikmalari 
(
qog„ozni yirtmoq, uyni sotmoq 
va h.k.) bilan birgalikda 
Ot
tushum
 
kelishigi