O‘zbeкiston respubliкasi

50-
 
§. Fe‟lning tasniflovchi grammatik kategoriyalari 
 
Fe‘lning tasniflovchi kategoriyalari faqat shu turkumga xos 
grammatik shakllar sistemasi. Ular nisbat, o‗zgalovchi, harakat tarzi, 
bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyalari. Fe‘l kesimlik yoki nokesimlik 
vazifasida bo‗lishidan qat‘i nazar, ushbu shakldan birida bo‗lishi shart. 
Ular fe‘l leksemaning lug‗aviy ma‘nosini modifikatsiya qilish 
vazifasini bajaradi. Tasniflovchi shakllar orasida nisbat fe‘l leksemani 
modifikatsiya qilish darajasi jihatidan boshqalaridan ustuvor. Shu 
boisdan nisbat fe‘lni boshqa so‗z turkumidan ajratib turuvchi asosiy 
morfologik belgi. O‗zgalovchi, nisbatdan farqli o‗laroq, fe‘lning 
nokesimlik vazifasi uchun xoslangan. O‗zgalovchi kategoriyasining 
umumlashgan grammatik ma‘nosi – fe‘lni kesim vazifasidan 
tashqarida boshqa, ya‘ni hokim so‗z bilan bog‗lash vazifasini 
bajarishi. 
Tarz ma‘nosi fe‘lda ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham 
mumkin. Masalan, 
o„qidi 
fe‘lida u nol darajada bo‗lsa, 
o„qib chiqdi 
so‗zshaklida namoyon bo‗lgan. Bo‗lishli-bo‗lishsizlik shakli haqida 
ham shunday fikrni aytish mumkin. Biroq bo‗lishli-bo‗lishsizlik shakli 

---

206 
bilan kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismi bo‗lgan tasdiq-inkor 
kategoriyasini farqlash lozim. Tasdiq-inkor kesim vazifasida keluvchi 
barcha so‗z uchun xos bo‗lsa, bo‗lishli-bo‗lishsizlik kesimdan boshqa 
vazifadagi fe‘lning barchasi uchun xos bo‗lgan grammatik hodisa. 
Boshqacha aytganda, bo‗lishli-bo‗lishsizlik fe‘lning nokesimlik, 
tasdiq-inkor esa barcha mustaqil so‗zning kesimlik shaklidan biri. 
Quyida ularning har biri alohida-alohida ko‗rib o‗tiladi. 
Nisbat kategoriyasi. 
Nisbat kategoriyasi harakatning subyekt 
(bajaruvchi)ga munosabatini ifodalaydi. Bu munosabat maxsus 
grammatik shakl bilan yuzaga chiqadi. Masalan, 
Shoir she‟r yozdi 
gapida ega bevosita ish-harakatning bajaruvchisi bo‗lib, bajaruvchi va 
harakat munosabati nol shaklli aniq nisbat bilan ifodalangan; 
o„qituvchi bolaga kitobni o„qitdi 
gapida harakatning bevosita va 
bilvosita bajaruvchisi (o‗qituvchi bilvosita, bola esa bevosita 
bajaruvchi) farqlangan. 
Dovul chalindi 
gapida harakat bajaruvchisi 
noaniq, 
majhul. 
Demak, 
nisbati 
o‗zgarishi bilan 
fe‘lning 
bajaruvchisida ham o‗zgarish yuz beradi. Nisbat kategoriyasi fe‘lning 
bo‗sh subyekt valentligini to‗ldirib, muayyanlashtirib uni nutqqa 
moslaydi. 
Hozirgi o‗zbek tilida fe‘l nisbatining beshta ko‗rinishi ajratiladi: 
aniq nisbat, o„zlik nisbati, orttirma nisbat, birgalik nisbati, majhul 
nisbat.