O‘zbeкiston respubliкasi

O„rin belgisi shakli 
(qo‗shimchasi –
dagi
) 
O„хshatish shakli 
(qo‗shimchasi –
dek/day
) 
Funksional shakllar lug‗aviy va sintaktik shakllardan bir necha 
хususiyatlari bilan farqlanadi. Ulardan eng muhimi ularning so‗z 
shakllaridan ham yasala olishi va ayni bir хil relyatsion qo‗shimchani 

---

160 
ikki marta – yasalish asosida va hosilada qabul qila olishidir: 
uylarimizdagilaringiz
. Bu ularning derivatsion va relyatsion hosilalar 
orasidagi ziddiyatli o‗rni bilan − ma‘no va vazifa jihatidan ikki so‗z 
turkumi oralig‗ida turishi bilan sharhlanishi mumkin. 
Derivatsiya va relyatsiya uzluksiz taraqqiyot zanjirining ikki 
chekkasi bo‗lib, ―sof‖ derivatsiya bilan ―sof‖ relyatsiya oralig‗ida – 
derivatsion va relyatsion omillar turli хil mutanosiblikda bo‗lgan 
yuzlab ―oraliq uchinchi‖lar joylashadi va ularni sof relyatsiya yoki 
sof derivatsiya deb baholash haqiqatga хilof bo‗ladi. Bunday holatlar 
uchun lingvistik amaliyotda 
leksik-grammatik hodisa
lar ilmiy 
tushunchasi kiritilgan. 
Hosilalarda derivatsion (asos ma‘nosini o‗zgartish) va relyatsion 
(asos ma‘nosini o‗zgartmay bog‗lanish qobiliyati va sintaktik vazifa 
berish) omillarning hosilalarda mutanosibligiga ko‗ra, ularni quyidagi 
graduonimik siraga tizish mumkin (3-jadval). 
3-
jadval 
→ 
→ 
- 
- 
Derivatsion omilning kamaya borishi - → 
Relyatsion omilning osha borishi - 
→ 
So‗z yasash 
qolipi 
hosilalari 
Funksional 
shakllar 
Lug‗aviyshakllar 
Sintaktik 
shakllar 
← - 
← - 
Derivatsion omilning osha borishi 
- 
← 
Relyatsion omilning kamaya borishi 
- 
← 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Morfemika bo‗limi haqida ma‘lumot bering. 
2.
Morfemani tavsiflang. 
3.
Morfemik 
strukturadagi o‗zgarishlarning qanday turlarini 
bilasiz? 
4.
Morfemani funksional-semantik tasnifini izohlang. 
5.
Morfemani struktur tasnif deganda nima nazarda tutiladi? 
6.
Morfemaning shakl va ma‘no munosabatiga ko‗ra turlarini 
ayting. 
7.
Morfema variantlari deganda nima nazarda tutiladi? 
8.
Derivatsiya va relyatsiya qanday farqlanadi? 
9.
Tarixiy va sinxron derivatsiya haqida nimalarni bilasiz? 
10.
So‗z yasash (derivatsion) qolipi haqida gapiring. 
11.
Yasama so‗z va yasalgan so‗zning farqli xususiyatlari nimada? 
12.
Yasalayotgan so‗zlar haqida mulohaza bildiring. 

---

161