O‘zbeкiston respubliкasi

Vaqtida 
yomg„ir 
yog„adi, 
vaqtida 
qor 
gapida 
(
vaqtida
) 
so‗zining 
vazifasi 
bog‗lovchiga yaqin. Bunga o‗xshash misol nutqimizda ko‗p. 
Yordamchi so‗zning shakliy xususiyatiga ko‗ra turini quyidagi 
jadvalda umumlashtirish mumkin (25-jadval): 
Jadvaldan ko‗rinib turganidek, yordamchi so‗z mustaqil so‗z 
hisobidan ortib boradi. Yordamchi so‗zning boyishida yana bir yo‗l – 
ularning ichki tomondan bir turdan ikkinchi turga o‗tishi, aniqrog‗i, 
«oraliq hodisa» xususiyatiga ega bo‗lgan ko‗makchi-bog‗lovchi, 
bog‗lovchi-yuklamaning mavjudligi. Masalan, 
bilan, deb, deya 
kabilar 
– ko‗makchi-bog‗lovchi. Ushbu ko‗makchining bog‗lovchi vazifasida 
kelishi ancha keng tarqalgan hodisa. 
Ammo lekin bu ishni paysalga 
solish yaramaydi 
gapida bog‗lovchi-yuklama qo‗llanilgan, ya‘ni 
ammo 
bog‗lovchisi kuchaytiruv yuklamasi vazifasida kelgan. 
25-jadval 
 
Yordamchi 
so‗z turi 
 
Sof yordamchi 
so‗z 
Qo‗shimcha- 
simon 
yordamchi 
so‗z 
 
Yarim 
yordamchi so‗z 
Кo‗makchi 
kabi, 
singari, 
sari, 
sayin, 
dovur, 
uchun, 
orqali 
-dek, 
-day, 
dayin, 
-cha 
old, oldin, orqa, 
qarshi, 
avval, 
bo„ylab, ko„ra, 
qarab, tomon 
Bog‗lovchi 
va, 
hamda, 
ammo, 
lekin, 
biroq, chunki, 
shuning 
uchun, 
agar, go„yo, toki, 
basharti, garchi, 
xoh, dam, yoki, 
yoxud, yo 
-ki, (-kim), -u, 
-yu, -da 
vaqtida, 
bir, 
ba‟zan, gohida 

---

285 
Yuklama 
axir, hatto, faqat, 
ham, 
naq, 
go„yo, 
go„yoki, atigi 
-mi, -ku, -gina, 
-u, -yu, -da, -a, 
-oq, 
(-yoq), -dir 
yolg„iz, ba‟zan, 
bir 
 
Bugungi kunda yordamchi so‗zni har tomonlama o‗rganish, uni 
lisoniy tahlil qilish ishlari tilshunosligimizda davom etmoqda. 
67-
 
§. Кo„makchi. 
 
Turkiy tillarda (jumladan, o„zbek tilida ham) ko„makchi ko„pdan 
buyon tilshunoslarning tekshirish manbayi bo„lib kelmoqda. O„zbek 
tilidagi ko„makchiga birinchi bo„lib mukammal ta‟rifni A.N.Кononov 
bergan: «Кo„makchilar shunday bir gruppa so„zlarki, ular ot bilan 
yoki obyekt bilan predikat orasidagi qurol-vosita, maqsad, sabab, 
payt, masofa, yo„nalish, o„xshatish kabi munosabatning yaratilishida 
xizmat qiladi». 
Sh.Shoabdurahmonov ham o„zining «Yordamchi so„zlar» asarida 
ko„makchiga shunday ta‟rif bergan: «Кo„makchi obyektning obyektga 
yoki obyektning predikatga bo„lgan turli grammatik munosabatini 
ko„rsatuvchi yordamchi so„zdir». 
Darhaqiqat, ko„makchi mustaqil so„z orasidagi tobe munosabatni 
ifodalash va kelishik ma‟nosini aniqlashtirish, to„ldirish uchun xizmat 
qiladi. Shu xususiyati bilan ko„makchi bog„lovchi va yuklamadan farq 
qiladi. Кo„makchi ma‟no va vazifa jihatidan kelishik qo„shimchasiga 
yaqin turadi. Shuning uchun ba‟zan kelishik shaklidan anglashilgan 
ma‟no ko„makchi bilan ham ifodalanadi (
Mashinada keldim – 
mashina bilan keldim. Ukamga oldim – ukam uchun oldim 
kabi). 
Lekin ular kelishik affiksiga qaraganda ma‟noni aniq, konkret 
ifodalaydi.