O‘zbeкiston respubliкasi

6-
 
§. Til, lison, me‟yor va nutq munosabati 
 
UMIS va AHVO munosabati dialektikaning (ya‘ni butun borliq – 
tabiat, jamiyat va inson tafakkurining asosiy yashash) qonuniyatidan 
biri bo‗lganligi sababli, u har bir fanda o‗ziga xos tarzda 

---

30 
xususiylashadi. UMISning tildagi tajallisi 
lison
, AHVOniki esa 
nutq 
deb yuritiladi. Lison va nutqning majmuyi 
til 
deyiladi. 
Har qanday fan cheksiz hodisalarni umumlashtirishni o‗z oldiga 
maqsad qilib qo‗yadi. Xususiy hodisalar zamiridagi umumiylikni 
ko‗rishga intilish bilishning har ikkala bosqichi (fahmiy va idrokiy)da 
ham mavjud. Shu boisdan aytish mumkinki, bilishning fahmiy 
bosqichi mutlaq xususiylik bilan o‗ralashib qolmaganligi kabi idrokiy 
bosqich ham mutlaq umumiylikni – UMISni tiklay olmaydi. Biroq har 
bosqich o‗z vazifasiga ega. Chunki har bir davr o‗z fani oldiga 
muayyan maqsad va aniq talablarni qo‗yadi. «Fanlarning taraqqiyoti 
shu davrning ilg‗or falsafiy fikri, davr uchun yetakchi bo‗lgan fan 
sohalarining yutuqlari bilan uzviy bog‗liq. Turli fanlarning manbalari 
ko‗p qirrali bo‗lganligi sababli, davrning yetakchi falsafiy fikri aniq 
fanlardan o‗rganish manbayining qaysi tomonlariga alohida e‘tibor 
berish lozimligini, borliqdagi mavjud qonuniyatlarni mantiqiy 
kategoriyalarda qay usulda aks ettirish yo‗llarini belgilab beradi» 
(H.Ne‘matov). Shu asosda aytish mumkinki, zamonaviy o‗zbek 
tilshunosligining birinchi bosqichi, dialektika nuqtayi nazaridan, 
tildagi UMIS va AHVOni bir-biridan farqlamay tasnif etish bosqichi. 
Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab o‗rganish avvalo, 
tilshunoslar Velgelm fon Humboldt, Boduen de Кurtene va Ferdenand 
de Sossyur nomi bilan bog‗liq. Lison va nutqning farqlanishi, tilga 
tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida tub burilish 
sifatida baholanadi. 
Tilga, xususan, o‗zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning 
dastlabki yillarida 
lison 
o‗rnida 
til 
atamasi qo‗llanilib, u ko‗p 
ma‘nolilik tabiatiga ega bo‗lganligi sababli ayrim chalkashliklarni 
keltirib chiqarar edi. Chunonchi, insonning nutq so‗zlash qobiliyati 
ham, nutqi ham ushbu atama bilan yuritilar edi. Shu boisdan 
nazariyotchi tilshunoslar UMISning tildagi voqelanishiga nisbatan 
lison 
atamasini qabul qildilar. Natijada, 
til, lison, nutq 
munosabati 
quyidagicha tushunildi (2-jadval): 
2-jadval 
TIL 
LISON 
ME‘YOR 
NUTQ 
 
Til 
– sof lisoniy qobiliyat va imkoniyat. Til–tafakkurni 
shakllantirish(kodlashtirish)ga, 
xotirada 
qat‘iy sistemaga tizib 
saqlashga, axborotni uzatish va qabul qilishga imkoniyat beruvchi 

---

31 
muhim (birlamchi) insoniy ijtimoiy-ruhiy kommunikatsiya vositasi. 
Tilning bosh vazifasi o‗zaro ichki ziddiyat – atash (nominativ) va 
ifodalash (ekspressiv) vazifalarining dialektik birligidan iborat.