O‘zbeкiston respubliкasi

[WP
m
→WP
m
] 
turli qo‗shma gap tarkibidagi nomustaqil kesimni 
hosil qiluvchi turli-tuman vosita bor. Nomustaqil kesim shaklining 
o‗zbek tilidagi tipik vakili shart mayli qo‗shimchasi
-sa
dir. Masalan, 

---

445 
Men o„qisam, u eshitadi 
gapida 
U eshitadi 
gapi o‗z holicha mustaqil 
sodda gap bo‗lib kela oladi, 
Men o„qisam 
qismi esa qo‗shma gap 
tarkibidan tashqarida shu holicha mazkur mazmunni bera olmaydi. 
-sa 
qo‗shimchasi bilan shakllangan kesimli gap mustaqil 
qo‗llanaverishi ham mumkin. Masalan: 1. 
Avra-astarini ag„darib 
mohiyatiga nazar tashlasangiz. 
(S.Az.)2. 
Qishloqqa borsam. 
(
A.Qah.)3. 
Vatangadolikning men tortmagan azob-uqubati, ozori 
bo„lmasa kerak. 
(S.Az.)4. 
Nahotki, o„ldirsalar. 
5. 
Menga, 
Iskandariyadagi mashhur devonaga, Berlindan telegramma kelsa 
bo„ladimi? 
(S.Az.)6. 
Qani, hey Mamadali, gapirsang-chi.. 
(A.Qah.) 
U
shbu gaplarda 
-sa 
shart mayli qo‗shimchasi istak, achinish, sevinch, 
qistash kabi ma‘noviy bo‗yoqlarga ega. Bu gaplar o‗zidan keyin 
keluvchi gaplar bilan mazmunan bog‗lanib, matn yaxlitligini 
ta‘minlashga xizmat qiladi. Shu kabi gaplar qanchalik mustaqil 
qo‗llana olmasin, baribir o‗zidan keyin qandaydir qurilmalarning 
bo‗lishini taqozo qiladi. Masalan, 
– Uyga qaytsam. Nima deysiz? – 
Yaxshi bo„lardi 
kabi. 
-sa 
biriktiruvchi 
unsur 
sifatida 
quyidagi 
mazmunning 
ifodalanishiga sabab bo‗ladi: 
a)
 
payt: 
Borsam, joyi gulzor ekan, ko„rsam o„zi jonon ekan. 
(Qo‗shiqdan); 
b)
 
to‗siqsizlik: 
Alisher Navoiy dunyodan o„tgan bo„lsa, uning 
asarlari tirik; 
d) shart: 
Sen bo„lmasang, gullar kulmaydi, sen bo„lmasang, 
bo„lmaydi bahor. 
-
sa 
unsuri tobelik vositasi sifatida ko‗p hollarda ergash gapning 
kesimini shakllantiradi (yuqoridagi misollar). 
Mehmonlarni jo„natdik, 
endi tarqalsak 
gapidagi bosh gapni, 
Mehmonlar kelsa, men ketsam 
gapida ergash gapni ham, bosh gapni ham shakllantirgan. 
-sa 
unsurining qo‗shma gap tarkibida shart mazmunini ifodalashi 
bir xil emas. 
-sa 
shaklli ba‘zi gapda shart mazmuni kuchli bo‗lsa, 
ba‘zilarida kuchsiz namoyon bo‗ladi. Shart ergash gapli qo‗shma 
gapda shart ma‘nosi o‗ta kuchli bo‗ladi: 
Siz bo„lmasangiz, men yashay 
olmayman. 
Boshqa ergash gapli qo‗shma gaplarda shart ma‘nosi 
boshqa ma‘nolar «soya»sida juda kuchsizlanadi: 1. 
Aytsam, ko„nmadi. 
2. 
Chaqirsam, eshitmadi. 
3. 
Dutor chalib o„tirsam, tori uzilib ketdi. 
4.
Кim gapirsa, o„sha aybdor sanaladi. 

---

446 
Кo‗rinadiki, 
-sa 
shart mayli shakli faqat shart ergash gapli 
qo‗shma gap uchungina xizmat qilmaydi. 
-(a)r+di 
shakli ham [