351
11)
[sifatdosh
qaratqich
kelishigi
→ot
egalik
qo„shimchasi
=sifatdosh
qaratuvchi+ot qaralmish
] (
o„qimaganining oqibati
);
12)
[ot
qaratqich
kelishigi
→
ravish
egalik
qo„shimchasi
=ot
qaratuvchi+ravish qaralmish
(
mehnatning kecha-kunduzi
);
13)
[olmosh
qaratqich
kelishigi
→ ot
egalik
qo„shimchasi
=olmosh
qaratuvchi+ot qaralmish
(
barchaning orzusi
);
14)
[ravish
qaratqich kelishigi
→ ot
egalik qo„shimchasi
=ravish
qaratuvchi+ot qaralmish
(
hozirning huzuri
).
Umumiy [
W
qaratqich kelishig
→ W
egalik qo„shimchasi
]
qolipining bu
ko‗rinishlari ham bevosita kuzatishda berilgan, ular o‗zaro
a‘zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak,
bu farq lug‗aviy mohiyatlar asosidadir.
[W
qaratqich kelishigi –
W
egalik qo„shimchasi
=qaratuvchi-qaralmish
qolipi
hosilalari turli xil ma‘noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol
sifatida bir-biriga o‗xshash bir nechta nutqiy SBni qiyoslab ko‗raylik
(37-jadval):
37-
jadval
SB
Ma‘noviy munosabatlar
1
Halimning qalami
«Ega-egalik qilinuvchi narsa»
2
Odamning qo„li
«Butun-qism»
3
Ilmning
«Narsa-aloqador shaxs»
4
tashabbuskori
«Tur-jins»
5
Odamning yaxshisi
«Belgi egasi-belgi»
6
Uyning tozaligi
«Subyekt-uning harakati»
7
Bolaning yig„lashi
«Holat-uning natijasi»
8
Yashashning zavqi
«Jarayon-uning oqibati»
9
Urushning asorati
«Sabab-natija»
E‟tiborsizlikning illati
Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Кo‗rinadiki, SBdan
SBga o‗tish bilan ularning ma‘noviy munosabati ham farqlanib
bormoqda. Ma‘noviy munosabatlar orasida aynan o‗xshashlik yo‗q.
Bu leksemalar asosida ko‗plab SB tuzish mumkin va ularning har
biri borliqdagi har xil – «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi
narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi.
Bu obyektiv munosabatning
qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo‗shimcha bilan
352
belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik qo‗shimchasi
Кarimning
kitobi
birikmasida ikki xil ma‘noviy munosabatni voqelantiradi: «ega-
egalik qilinuvchi narsa» va «muallif-uning asari». Lekin [
W
qaratqich
kelishigi
→W
egalik
qo„shimchasi
= qaratuvchi – qaralmish]
LSQi bu ikki
xillikka nisbatan befarq. Chunki bu omonimlikni nutqda yoki lisonda
[
W
qaratqich kelishigi
→ W
egalik qo„shimchasi
] dan quyida maxsus vositalar
farqlaydi. Bu vositalar matn (
Кarim kitob oldi. Кarimning kitobi qiziq
ekan,
yoki
Кarim kitob yozdi. Кarimning kitobi qiziq ekan
) yoki SB
a‘zosining kengayishi (
Кarimning yozgan kitobi
) kabidan biri yoki bir
nechtasi bo‗lishi mumkin.
Demak, ayon bo‗ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB
a‘zolari orasidagi ma‘noviy munosabat [
W
qaratqich
kelishigi
→ W
egalik
qo„shimchasi
] qolipiga daxldor bo‗lmay, balki uni to‗ldirayotgan
leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmet orasida
bo‗ladigan munosabatning aksi bo‗lib, bu munosabat leksemaning
miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo‗lishi mumkin. Masalan,
borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa»
munosabati bo‗lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma‘noviy
munosabat qaratqich kelishigi va egalik qo‗shimchasining ma‘nosi
ham emas. Bu jismlar orasida
butun-qism munosabati mavjud, u
SBda ham aks etgan. SBdagi turli-tuman ma‘noviy munosabat bir
qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo‗shimchasi ma‘nosidek ham
tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so‗zni hokim so‗zga, egalik
qo‗shimchasi hokim so‗zni tobe so‗zga bog‗lash uchungina xizmat
qiladi,
xolos. Unga
tegishlidek
tuyulgan
ma‘nolar qolipni
to‗ldirayotgan leksemalarning ma‘noviy mohiyati bilan bog‗liq
bo‗lib, mazkur qo‗shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir, xolos.
[ism
kelishik
qo„shimchasi
→ fe‟l] qolipi.
SBning bu LSQi birinchi uzvi
morfologik shakllangan va shuning uchun ShMJ birikuv omiliga ega
va ikkinchi qismda grammatik ko‗rsatkich bog‗lanish uchun nisbatan
ahamiyatsiz
bo‗lganligi
bois,
birikuv
omillarining
MShJ
kombinatsiyasi amal qiladi.
Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so‗zlar to‗ldirib, ular
hokim
uzvga tushum, jo‗nalish, o‗rin-payt, chiqish kelishiklari
shakllari bilan bog‗lanadi. Birinchi uzvi asosida LSQ quyidagi
ko‗rinishlarga ega bo‗ladi (38-jadval):
353
38-
jadval
[ism
kelishik qo‗shimchasi
→fe‘l]
[ism
tushum
kelishigi
→ fe‘l]
[ism
jo‗nalish
kelishigi
→fe‘l]
[ism
o‗rin-payt
kelishigi
→ fe‘l]
[ism
chiqish
kelishigi
→ fe‘l]
LSQning har bir ko‗rinishi
ism
uzvining bo‗linishi asosida yana
tarmoqlanadi. Masalan, [
ism
tushum
kelishigi
→ fe‟l]
qolipi quyidagi
bo‗linishlarni beradi: [
ot
tushum
kelishigi
→ fe‟l], [sifat
tushum
kelishigi
→ fe‟l],
[son
tushum
kelishigi
→ fe‟l], [olmosh
tushum
kelishigi
→ fe‟l],
[
harakat
nomi
tushum
kelishigi
→ fe‟l]
(
kitobni/yaxshini/o„nni
ayir,
uni
gapirish/o„qimoq/so„ramoq/ boshlamoq/ni bas qil.
) kabi.
LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi tufayli uni
to‗ldiruvchi so‗zda shakliy omil birinchi o‗ringa ko‗tariladi.
Joylashuv omili esa oxirgi o‗ringa tushadi. Zero, birikma a‘zolarini
erkin
almashtirish, ular orasiga so‗zlar kiritish
birikmaning
mohiyatiga,
a‘zolar orasidagi ma‘noviy munosabatga ta‘sir
ko‗rsatmaydi. Ikkinchi a‘zo grammatik shakllanganligi sababli
ma‘noviy omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o‗ta kuchsiz
bo‗lganligi bois ikkinchi
Do'stlaringiz bilan baham: