O‘zbeкiston respubliкasi

SB zanjiri. 
Ayrim murakkab SBda bir so‗z oldingi so‗zga hokim, 
keyingi so‗zga nisbatan tobe bo‗lishi mumkin. Masalan: 
maktabda 
o„qiyotgan bola 
kabi. Bunda 
o„qiyotgan 
so‗zi 
maktabda 
so‗ziga 
hokim, 
bola 
so‗ziga esa tobe a‘zo sanaladi. Uning sxemasini 
quyidagicha berish mumkin: 
bola 
o„qiyotgan 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

339 
 
 
 
 
 
 
maktabda 

---

340 
Birikma esa kengayishi mumkin: 

---

341 
bola 
o„qiyotgan 

---

342 
maktabda 
kunduzgi 

---

343 
So‗z birikmasidagi a‘zolarning bu tarzdagi kengayishi SB zanjiri 
deyiladi. Lekin barcha murakkab birikma ham SB zanjirini hosil 
qilavermaydi. Masalan
, xo„jalikdagi ilg„or terimchilar 
birikmasi kabi. 

---

344 
Buning bog‗lanishi zanjirsimon emas. Chunki 
xo„jalikdagi 
so‗zi 
ilg‗or so‗ziga emas, balki 
ilg„or terimchila
r birikmasiga tobelangan: 
terimchilar 
ilg„or 
xo„jalikdagi 

---

345 
SB va sintagma. 
Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan 
parchalari nutq jarayonida qisqa to‗xtam bilan ajraladi. Bunday 
parchalar 
sintagma 
deyiladi. Masalan: 
A‟lochi o„quvchilar barcha 
imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar 
gapi uchta sintagmaga 
bo‗linadi: 
1)a‟lochi o„quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat 
bilan topshirdilar. 
Har bir sintagma bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa to‗xtamdan 
so‗ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan 
kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar 
undan kichikroq bo‗ladi. Sintagma – grammatik-semantik jihatdan 
yaxlitlangan fonetik butunlik. 
Gap bir sintagmali yoki bir necha sintagmali bo‗lishi mumkin. 
Sintagma ba‘zan bir so‗zdan ham tashkil topadi. Sintagma bir necha 
so‗zli bo‗lganda, ko‗pincha, yetakchi va unga tobe so‗zdan tashkil 
topadi. Lekin sintagmadagi hokim-tobelik SBdagi hokim-tobelik 
munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim so‗z keyingi 
sintagma uchun tobe bo‗lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan 
gapdagi 
a‟lochi o„quvchilar 
sintagmasidagi hokim a‘zo (
o„quvchilar
) 
barcha 
so‗ziga tobe bo‗lolmaydi. Lekin SBning tarkibiy uzvida u 
uchinchi sintagmadagi 
topshirdilar 
so‗ziga tobelanadi. 
Sintagma SBga teng bo‗lishi ham mumkin. Bunda SBdagi yonma- 
yon kelgan tobe va hokim a‘zolar sintagma hosil qila oladi: 
a‟lochi 
o„quvchilar 
birikuvi ham SB, ham sintagma. 
O„quvchilar topshirdilar 
birikmasi erkin birikuv bo‗lsa-da, sintagma emas, chunki a‘zolari bir 
pauza bilan birlashtirilmagan. 
Sintagmaning SBdan farqli yana bir xususiyati shuki, uning 
unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin 
SBning uzvlari orasida nutqda bu SBga daxldor bo‗lmagan boshqa SB 
uzvlari joylashgan bo‗lishi mumkin: 
kitobni kecha o„qidim 
gapidagi 
kitobni o„qimoq 
SB orasida unga daxli bo‗lmagan 
kecha 
so‗zi 
joylashgan. 
Sintagmalanishning o‗ziga xos qonuniyati bor. Asosan, yonma- 
yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to‗ldiruvchi va to‗ldirilmish, 
hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi. 
So‗zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo‗lishda muhim rol 
o‗ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo‗lib, har bir 
so‗zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo‗lishi mumkin. Masalan
: 

---

346 
Halim shofyor akamning o„rtog„i 
gapini quyidagicha sintagmalash va 
uni turlicha tushunish mumkin; 
1. Halim – shofyor akamning o„rtog„i. 
2.
 
Halim shofyor – akamning o„rtog„i. 
Demak, gapning lisoniy 
mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy SBning qaysi SB LSQi hosilasi 
ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin.