O‘zbeкiston respubliкasi

76-§. Sintaktik aloqani ta‟minlovchi vosita. 
 
Erkin birikmada so‗zlarning bog‗lanishi va unda sintaktik aloqa 
vositalari turlicha: 
a‟lochi o„quvchi, o„qituvchini tabriklamoq, telefon 
orqali gaplashmoq, kitobning varag„i 
va h.k. 
So‗zlarning turli vosita yordamida bog‗lanishi ularning qaysi 
lug‗aviy-grammatik tip (so‗z turkumi) ga kirishiga, lug‗aviy- 
grammatik xususiyatiga bog‗liq. Zero, ayrim lug‗aviy-grammatik tur, 
asosan, tobe a‘zo vazifasida kelish uchun ixtisoslashgan (masalan, 
son, ravish, sifat): 
besh o„quvchi, tez gapirish, a‟lochi bola 
kabi
. 
Shuning uchun ular so‗z birikmasida tobe a‘zo mavqeyida kelish 
uchun ma‘lum bir grammatik ko‗rsatkichni talab qilmaydi. Ayrim so‗z 
turkumi (masalan, ot, fe‘l), asosan, hokim mavqe egallashga 
xoslangan: 
issiq 
non
, kitobni 
keltirmoq
. Shu boisdan ular tobe a‘zo 
sifatida nutqda ishtirok etishi uchun asosan o‗ziga xos grammatik 
shakl kasb etadi: 
paxtani termoq, terilgan paxta. 
Sintaktik aloqani ifodalovchi vosita sintaktik shakl hosil qiluvchi 
qo‗shimcha, yordamchi so‗z, so‗z tartibi va ohangdir. 
Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari 
(sintaktik shakl hosil 
qiluvchi vosita) – kelishik, egalik, kesimlik ko‗rsatkichlari. Aloqa- 
munosabat shakllari shakliy omil sifatida so‗zlarning erkin 
bog‗lanishida faol: 
Men qishloqqa o„tdim 
gapida 
-ga 
shakli 
qishloq 
so‗zini 
o„tmoq 
fe‘li bilan, 
-dim 
kesimlik shaklidagi 
-m 
ko‗rsatkichi 
men 
so‗zini 
o„tmoq 
fe‘liga tobelash vazifasini o‗tamoqda. 

---

325 
Egalik qo‗shimchalari mustaqil so‗zlarning hokim mavqeda 
kelishini ifodalab, uning tobe so‗zga munosabatini ko‗rsatadi (
sizning 
uyingiz
). Shuningdek, bog‗lash bilan birgalikda, hokim va tobe 
so‗zning shaxs va sonda moslashishini ham ta‘minlaydi. 
Кelishik – mustaqil so‗zning barchasi uchun tobelikni 
ta‘minlovchi formal ko‗rsatkich. Masalan, bosh kelishik egani, tushum 
kelishigi to‗ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim 
bo‗lakka tobelaydi. 
Shaxs-son qo‗shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan 
birgalikda, o‗zi hosil qilayotgan hokim bo‗lakni tobe bo‗lak – egaga 
bog‗laydi.