O‘zbeкiston respubliкasi

[ism
qaratqich kelishigi
→ism
egalik qo„shimchasi
] 
[ot
qaratqich kelishigi
→ot
egalik qo„shimchasi
] 
qaratqich kelishigi 
egalik qo„shimchasi 
atoqli 
turdosh 
Кarimning kitobi 
 
Bunda 
[W-W] 
umumiy 
lisoniy sintaktik qolip bo‗lsa, 
[ot 
qaratqich kelishigi
→ot 
egalik
 
qo„shimchasi
] 
– quyi lisoniy sintaktik 
qolip. 
Кarimning kitobi 
hosilasi – ana shu LSQ asosidagi nutqiy 
SBdir. 
LSQni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)dan oraliq ko‗rinish 
orqali umumiylik sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo‗nalishida 
kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang‗ich nuqta 
[W→W] 
qolipi bo‗lsa, uni tiklashda 
Karimning kitobi 
kabi nutqiy SBlari asos 
bo‗lib xizmat qiladi. 
Yuqorida aytilganidek, o‗zbek tilida so‗z birikmasining 18 ta 
umumlashmasi – LSQi mavjud bo‗lib, ularni a‘zolarining birikuv 
omillari asosida jadvalda quyidagicha umumlashtirish mumkin (36- 
jadval). 
atoqli 
turdosh 

---

348 
36-
 
jadval
 
 
ShMJ 
ShJ 
M 
MShJ 
MJSh 
JMS 
h 
JSh 
M 
ShMJ [W
qaratqichkelishigi→ 
W
egalikqo‗shimchasi
] 
[ism
kelishik 
qo‗shimchasi 
[ot
kelishik 
qo‗shimchasi 
[W
chiqishkelishigi
→ 
W
chegarashakli
] 
→fe‘l] 
[ism
o‗xshatis 
→ot] 
[ism
o‗xsha- 
[W
chiqish/jo‗nalish 
kelishigi
→Fe‘l
majhul/
aniq nisbat
] 
h
→fe‘l] 
[sifat
chiqish 
kelishigi
→si 
tish
→ism] 
[fe‘l
sifat- 
dosh
→ot] 
fat] 
[ot
qaratqich 
kelishigi
→si 
fat] 
[fe‘l
sifatdosh 
→
fe‘l] 
[son
kelishik 
qo‗shimchasi 
→son] 
 
ShJM 
MShJ 
MJSh 
[ism→ot] 
[ism→fe‘ 
l] 
[ravish/ol 
mosh→si 
fat] 

---

349 
JMSh 
[ot
bosh 
kelishik
→ot
egalik 
qo‗shimchasi
] 
[ot
modda
→ 
ot
aniq
] 
[ot
shaxs
→o 
t
shaxs
] 
JShM 
 
Quyida har bir riyoziy-mantiqiy katakdagi bittadan LSQning 
asosiy ko‗rinishi va ma‘noviy turlarini tasvirlashga harakat qilinadi. 
[W
qaratqich kelishigi
→W
egalik qo„shimchasi
]=qaratuvchi-qaralmish. 
Qolipda a‘zolar W belgisi bilan berilgan bo‗lib, bu muayyan so‗z 
turkumi belgisi emas. Chunki bunda 
W 
unsurini to‗ldiruvchi a‘zo 
sifatida turli xil mustaqil so‗z turkumi qatnashishi mumkin. 
Shuningdek, bu LSQning quyi bo‗linishi uning tegishli so‗z turkumi 
tomonidan to‗ldirilishi asosida bo‗lib, ular quyidagilar: 
1)
 
[ot
qaratqich kelishigi
→ ot
egalik qo„shimchasi
=ot qaratuvchi+ot 
qaralmish] 
(
kitobning varag„i
); 
2)
[ot
qaratqich kelishigi
→ sifat
egalik qo„shimchasi
=ot qaratuvchi+sifat 
qaralmish] 
(
daraxtning mo„rti
); 
3)
 
[sifat
qaratqich kelishigi
→ ot
egalik qo„shimchasi 
= sifat qaratuvchi + ot 
qaralmish]
(
kamtarning kamoli
); 
4)
[sifat
qaratqich 
kelishigi 
→ sifat
egalik 
qo„shimchasi 
= 
sifat 
qaratuvchi+sifat qaralmish]
(
go„zallarning go„zali
); 
5)
 
[ot 
qaratqich 
kelishigi 
→ 
son
egalik 
qo„shimchasi
=ot 
turdosh 
qaratuvchi+son qaralmish] 
(
bolalarning bittasi
); 
6)
[son
qaratqich kelishigi 
→ son
egalik qo„shimchasi
=son qaratuvchi+son 
qaralmish 
(
o„nning to„qqizi
); 
7)
 
[ot
qaratqich 
kelishigi
→ harakat nomi
egalik 
qo„shimchasi
= ot 
qaratuvchi+fe‟l qaralmish]
(
Otabekning qaytishi
); 
8)
[harakat nomi
qaratqich 
kelishigi
→ ot
egalik 
qo„shimchasi 
= fe‟l 
qaratuvchi+ot qaralmish] 
(
uyalishning o„rni
); 
9)
[harakat 
nomi
qaratqich
 
kelishigi
→ 
harakat 
nomi
egalik
 
qo„shimchasi
=fe‟l qaratuvchi+fe‟l qaratuvchi 
(
olmoqning bermog„i
); 
10)
 
[ot
qaratqich kelishigi
→ sifatdosh
egalik qo„shimchasi
=ot qaratuvchi + 

---

350 
sifatdosh qaralmish
(
yurakning to„xtagani
); 

---

351 
11)
[sifatdosh
qaratqich 
kelishigi
→ot 
egalik 
qo„shimchasi
=sifatdosh 
qaratuvchi+ot qaralmish
] (
o„qimaganining oqibati
); 
12)
 
[ot
qaratqich 
kelishigi
→ 
ravish
egalik 
qo„shimchasi
=ot 
qaratuvchi+ravish qaralmish 
(
mehnatning kecha-kunduzi
); 
13)
[olmosh
qaratqich 
kelishigi
→ ot
egalik 
qo„shimchasi
=olmosh 
qaratuvchi+ot qaralmish 
(
barchaning orzusi
); 
14)
 
[ravish
qaratqich kelishigi
→ ot
egalik qo„shimchasi
=ravish 
qaratuvchi+ot qaralmish 
(
hozirning huzuri
). 
Umumiy [
W
qaratqich kelishig
→ W
egalik qo„shimchasi
] qolipining bu 
ko‗rinishlari ham bevosita kuzatishda berilgan, ular o‗zaro 
a‘zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak, 
bu farq lug‗aviy mohiyatlar asosidadir. 
[W
qaratqich kelishigi – 
W
egalik qo„shimchasi
=qaratuvchi-qaralmish 
qolipi 
hosilalari turli xil ma‘noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol 
sifatida bir-biriga o‗xshash bir nechta nutqiy SBni qiyoslab ko‗raylik 
(37-jadval): 
37-
 
jadval 
SB 
Ma‘noviy munosabatlar 
 
1 
 
Halimning qalami 
 
«Ega-egalik qilinuvchi narsa» 
2 
Odamning qo„li 
«Butun-qism» 
3 
Ilmning 
«Narsa-aloqador shaxs» 
4 
tashabbuskori 
«Tur-jins» 
5 
Odamning yaxshisi 
«Belgi egasi-belgi» 
6 
Uyning tozaligi 
«Subyekt-uning harakati» 
7 
Bolaning yig„lashi 
«Holat-uning natijasi» 
8 
Yashashning zavqi 
«Jarayon-uning oqibati» 
9 
Urushning asorati 
«Sabab-natija» 
E‟tiborsizlikning illati 
 
Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Кo‗rinadiki, SBdan 
SBga o‗tish bilan ularning ma‘noviy munosabati ham farqlanib 
bormoqda. Ma‘noviy munosabatlar orasida aynan o‗xshashlik yo‗q. 
Bu leksemalar asosida ko‗plab SB tuzish mumkin va ularning har 
biri borliqdagi har xil – «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi 
narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bu obyektiv munosabatning 
qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo‗shimcha bilan 

---

352 
belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik qo‗shimchasi 
Кarimning 
kitobi 
birikmasida ikki xil ma‘noviy munosabatni voqelantiradi: «ega- 
egalik qilinuvchi narsa» va «muallif-uning asari». Lekin [
W
qaratqich
 
kelishigi
→W 
egalik
 
qo„shimchasi
= qaratuvchi – qaralmish] 
LSQi bu ikki 
xillikka nisbatan befarq. Chunki bu omonimlikni nutqda yoki lisonda 
[
W
qaratqich kelishigi
→ W 
egalik qo„shimchasi
] dan quyida maxsus vositalar 
farqlaydi. Bu vositalar matn (
Кarim kitob oldi. Кarimning kitobi qiziq 
ekan, 
yoki 
Кarim kitob yozdi. Кarimning kitobi qiziq ekan
) yoki SB 
a‘zosining kengayishi (
Кarimning yozgan kitobi
) kabidan biri yoki bir 
nechtasi bo‗lishi mumkin. 
Demak, ayon bo‗ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB 
a‘zolari orasidagi ma‘noviy munosabat [
W
qaratqich
 
kelishigi
→ W 
egalik
 
qo„shimchasi
] qolipiga daxldor bo‗lmay, balki uni to‗ldirayotgan 
leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmet orasida 
bo‗ladigan munosabatning aksi bo‗lib, bu munosabat leksemaning 
miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo‗lishi mumkin. Masalan, 
borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» 
munosabati bo‗lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma‘noviy 
munosabat qaratqich kelishigi va egalik qo‗shimchasining ma‘nosi 
ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati mavjud, u 
SBda ham aks etgan. SBdagi turli-tuman ma‘noviy munosabat bir 
qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo‗shimchasi ma‘nosidek ham 
tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so‗zni hokim so‗zga, egalik 
qo‗shimchasi hokim so‗zni tobe so‗zga bog‗lash uchungina xizmat 
qiladi, 
xolos. Unga 
tegishlidek 
tuyulgan 
ma‘nolar qolipni 
to‗ldirayotgan leksemalarning ma‘noviy mohiyati bilan bog‗liq 
bo‗lib, mazkur qo‗shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir, xolos. 
[ism
kelishik
 
qo„shimchasi
→ fe‟l] qolipi. 
SBning bu LSQi birinchi uzvi 
morfologik shakllangan va shuning uchun ShMJ birikuv omiliga ega 
va ikkinchi qismda grammatik ko‗rsatkich bog‗lanish uchun nisbatan 
ahamiyatsiz 
bo‗lganligi 
bois, 
birikuv 
omillarining 
MShJ 
kombinatsiyasi amal qiladi. 
Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so‗zlar to‗ldirib, ular 
hokim uzvga tushum, jo‗nalish, o‗rin-payt, chiqish kelishiklari 
shakllari bilan bog‗lanadi. Birinchi uzvi asosida LSQ quyidagi 
ko‗rinishlarga ega bo‗ladi (38-jadval): 

---

353 
38-
 
jadval 
[ism
kelishik qo‗shimchasi
→fe‘l] 
[ism
tushum 
kelishigi
→ fe‘l] 
[ism
jo‗nalish 
kelishigi
→fe‘l] 
[ism
o‗rin-payt 
kelishigi
→ fe‘l] 
[ism
chiqish 
kelishigi
→ fe‘l] 
 
LSQning har bir ko‗rinishi 
ism 
uzvining bo‗linishi asosida yana 
tarmoqlanadi. Masalan, [
ism
tushum
 
kelishigi
→ fe‟l] 
qolipi quyidagi 
bo‗linishlarni beradi: [
ot
tushum
 
kelishigi
→ fe‟l], [sifat
tushum
 
kelishigi
→ fe‟l], 
[son
tushum
 
kelishigi
→ fe‟l], [olmosh
tushum
 
kelishigi
→ fe‟l],
[
harakat 
nomi
tushum
 
kelishigi
→ fe‟l] 
(
kitobni/yaxshini/o„nni 
ayir, 
uni 
gapirish/o„qimoq/so„ramoq/ boshlamoq/ni bas qil.
) kabi. 
LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi tufayli uni 
to‗ldiruvchi so‗zda shakliy omil birinchi o‗ringa ko‗tariladi. 
Joylashuv omili esa oxirgi o‗ringa tushadi. Zero, birikma a‘zolarini 
erkin almashtirish, ular orasiga so‗zlar kiritish 
birikmaning 
mohiyatiga, 
a‘zolar orasidagi ma‘noviy munosabatga ta‘sir 
ko‗rsatmaydi. Ikkinchi a‘zo grammatik shakllanganligi sababli 
ma‘noviy omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o‗ta kuchsiz 
bo‗lganligi bois ikkinchi