O‘zbeкiston respubliкasi

Grammatik shakl valentligi
. Leksemaga grammatik shakl 
qo‗shilganda ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o‗zgarish yuz 
beradi. 
Shoirman 
so‗zshakli – -
man 
shaxs-son qo‗shimchasi bilan 
birikmasdan oldin, ya‘ni 
shoir 
leksemasi sifatida 
men 
olmoshi bilan 
birikish ehtiyojiga ega emas edi. Shaxs-son ma‘nosini ifodalovchi (- 
man
) qo‗shimchasini qabul qilgach, shunday ehtiyoj tug‗ildi. Bu 

---

321 
ehtiyoj, zarurat -
man 
qo‗shimchasida mujassam, u II shaxs birlik son 
shaxs/son qo‗shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya‘ni 
valentligi. 
Grammatik shakl o‗zi qo‗shilib kelgan leksemaning lisoniy 
(ma‘noviy va sintaktik) valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi. 
Masalan, egalik qo‗shimchasi o‗zi qo‗shilib kelgan ism turkumiga 
mansub so‗zga qaratqich kelishigi shaklida turgan boshqa ism bilan 
qaralmish-qaratuvchi aloqasiga kirishish imkoniyatini beradi. Demak, 
o‗zi qo‗shilib kelgan so‗zning sintaktik imkoniyatini kengaytiradi. 
So‗zshakl ma‘noviy va sintaktik valentligi shu so‗zshakl uchun asos 
bo‗lgan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday hodisani orttirma 
nisbat morfemasi bilan o‗timsiz fe‘l leksema birikishida ko‗rish 
mumkin. Qiyoslang: 
Mashina yurdi
. 
Bola uxladi
. 
uxla
, 
yur 
fe‘llari 
vositasiz to‗ldiruvchi bilan birika olmaydi. Lekin 
Haydovchi 
mashinani yurgizdi, Ona bolani uxlatdi 
me‘yoriy birikma. Vositasiz 
to‗ldiruvchi bilan birika olish valentlik qobiliyatini 
yur
, 
uxla 
leksemalariga orttirma nisbat morfemasi berdi, boshqacha aytganda, 
bu fe‘lga qo‗shilib kelgach, u morfema o‗z valentligini olib keldi. 
Ayrim grammatik shakl o‗zi qo‗shilib kelgan leksemaning lisoniy 
valentligini toraytiradi. 
Masalan, majhul va o‗zlik nisbat shakli o‗timli fe‘lni 
o‗timsizlashtiradi, uning vositasiz to‗ldiruvchi bilan birikish 
imkoniyatini 
cheklaydi. 
Bunga 
amin 
bo‗lish uchun 
kitob 
leksemasining grammatik shaklsiz va grammatik shakllangan holatida 
valentlik imkoniyatini taqqoslash kifoya (35-jadval): 
35-jadval 
qiziq 
 
 
кitob 
кatta 
badiiy 
o„nta 
кo„p 
qiziq 
 
кitobcha 
кatta 
badiiy 
o„nta 
кo„p 

---

322 
Ayon bo‗ladiki, yuqoridagijadvalda 
kitob 
leksemasining birikuv 
imkoniyati ko‗plik son shakli 
-lar 
va kichraytirish qo‗shimchasi 
-cha 
hisobiga toraygan. Quyidagi gaplarda esa leksemaning biriktirish 
imkoniyati kengayganligiga amin bo‗lamiz: 
1. Halim kitob o„qidi. 2. 
Halim ukasiga kitob o„qitdi.