O‘zbeкiston respubliкasi

bordig-u
, 
nimayam qildik 
(kelasi zamon). 
(P.Tur.) 
Shundan so„ng, 
bilmadim
, qancha vaqt shirin xayollar 
osmonida qanot qoqib yurdim 
(hozirgi zamon) (Sayyor.) 
Кecha 
dalada chunonam 
chekanka qilyaptiki
, bamisoli usta sartarosh 
g„o„zani tarashlayapti deysiz 
(o‗tgan zamon)(S.Ahm.) 
Bularni boshqa 
qismga 
yuboryapmiz 
(kelasi zamon). (A.Ubay.) 
Bunday ma‘no ko‗chishi nutqiy tabiatli. 
Shaxs-son kategoriyasi
. Shaxs-son kategoriyasi kesimlik 
kategoriyasi UGMsini «ega valentligini muayyanlashtirish orqali gap 
kesimini shakllantirishda ishtirok etish» tarzida xususiylashtiradi. 
Hozirgi o‗zbek tilida shaxs-son ko‗rsatkichlarining quyidagi turlari 
mavjud: 
1.
a) 
shaxs 
birlik 
ko‗plik 
birlik 
ko‗plik 
I 
borgan+
man 
borgan+
miz 
borib+
man 
borib+
miz 
II 
borgan+
san 
borgan+
siz 
borgan+
san 
borib+
siz 
III 
borgan+
0 
borgan+
(lar) 
borgan+di+
0 
borgan+di
(lar) 
b) 
shaxs 
birlik 
ko‗plik 
birlik 
ko‗plik 
I 
boryap+
man 
boryap+
miz 
bora+
man 
bora+
miz 
II 
boryap+
san 
boryap+
siz 
bora+
san 
bora+
siz 
III 
boryapti+
0 
boryapti+
lar 
boradi+
0 
boradi+(
lar) 
d) 
shaxs 
birlik 
ko‗plik 
I 
bormoqchi+
man 
bormoqchi+
miz 

---

229 
II 
bormoqchi+
san 
bormoqchi+
siz 
III 
bormoqchi+
0 
bormoqchi+
(lar) 
2.
a) 
shaxs 
birlik 
ko‗plik 
birlik 
ko‗plik 
I 
bordi+
m 
bordi+
k 
borgan 
edi+
m 
borgan 
edi+
k 
II 
bordi+
ng 
bordi+
ngiz 
borgan 
edi+
ng 
borgan 
edi+
ngiz 
III 
bordi+
0 
bordi+
(lar) 
borgan 
edi+
0 
borgan 
edi+
(lar) 
b) 
shax 
birlik 
ko‗plik 
I 
borsa+
m 
borsa+
k 
II 
borsa+
ng 
borsa+
ngiz 
III 
borsa+
0 
borsa+
(lar) 
3.
a) 
Shaxs 
birlik 
ko‗plik 
I 
borgan+
im yo
„
q 
borgan+
imizyo
„
q 
II 
borgan+
ing yo
„
q 
borgan+
ingizyo
„
q 
III 
borgan+
i yo
„
q 
borgan+
(lar)iyo
„
q 
b) 
shaxs 
birlik 
ko‗plik 
I 
borayotgan+
im yo
„
q 
borayotgan+
imizyo
„
q 
II 
borayotgan+
ing yo
„
q 
borayotgan+
ingizyo
„
q 
III 
borayotgan+
i yo
„
q 
borayotgan+
(lar)iyo
„
q 
4. 
Shaxs 
birlik 
ko‗plik 
I 
bor+
ay 
bor+
aylik 
II 
bor+
0 
\ bor+
gin 
bor+
ing(giz) 
III 
bor+
sin \ 
bor+
sin(lar) 
bor+
ishsin 
Nutqda shaxs-son shakllarining ko‗chgan ma‘noda qo‗llanishi 
ham ko‗p uchraydi. Bularni quyidagicha tartiblash mumkin: 

---

230 
a)
uchinchi shaxs shakli birinchi shaxs ma‘nosida: 
Кamina aytdi – 
Men aytdim
; 
b)
 
uchinchi shaxs ko‗plik shakli ikkinchi shaxs birlik («sizlash») 
ma‘nosida: 
Nima istasalar bor; 
d)
ikkinchi shaxsning birlik shakli va birlik ma‘nosida «sizlash» 
uchun qo‗llanuvchi shakli umumshaxs ma‘nosida qo‗llanadi: 
Qayta- 
qayta hidlaganingda yer mehriga to„yganday 
bo
„
lasan 
(Sayyor); 
e)
gap ichida odam yoki kishi so‗zi qo‗llanganda uchinchi shaxs 
shakli ham umumshaxs ma‘nosida qo‗llana oladi: 
Tashabbuskor 
yoshlarni ko„rib 
odam quvonadi 
(«Qashq.»); 
Bunday qo‗llanish sof nutqiy tabiatga ega. 
Egalik kategoriyasi. 
Aytilganidek, EК – barcha mustaqil so‗z 
turkumi uchun umumiy kategoriya. Uning fe‘l turkumida yuzaga 
chiqishiga misollar: 
uning aytgan
i
, bizning bormagan
imiz
, qizlarning 
kelgan
i
. 
Fe‘lda EКning «keyingi mustaqil so‗zni oldingi mustaqil 
so‗zga bog‗lash» UGMsini «keyingi fe‘lni oldingi mustaqil so‗zga 
bog‗lash» tarzida xususiylashtiradi. 
Quyida EКning fe‘lda voqelanish xususiyatidan ayrimiga 
to‗xtalamiz. 
EК ikkinchi a‘zosi 
-gan 
sifatdosh shaklida keluvchi qurilmalar 
tarkibida 
voqelanadi: 
nimalar 
bo„layotgan
i
ni, 
shabada 
yurmayotgan
i
dan, kimdir kelayotgan
i
ni
. Misollar: 
Uning zamirida 
katta tarbiya yotgan
i
ni bilmay qolamiz. 
(J.Abd.) 
Bu gap asosan qaysi 
maqsadda aytilayotgan
i
ni tushunishga urinardi. 
(J.Abd.) 
Mannop 
bilan Nodir ham tungi smenaga tushganlig
i
ni bilgandan keyin... 
(J.Abd.) Bunda tobe birlik bosh kelishikda: 
katta tarbiya yotgan
i
,gap 
aytilayotgan
i
ni, Mannop bilan Nodir tushganlig
i
ni. 
Bu qurilmalarni unga o‗xshab ketuvchi
reja bajarilgan
i
da 
ko‗rinishidagi qurilmadan farqlash lozim: 
1)
birinchi tur qurilmalarda bosh kelishikni qaratqich 
kelishigiga aylantirish mumkin: 
yigit kelgan
i
ni – yigit
ning 
kelgan
i
ni. 
Ikkinchi tur qurilmani bunday shaklga keltirib bo‗lmaydi: 
reja 
bajarilgan
i
da – rejaning bajarilgan
i
da
. Bunda -
ning 
shakli ortiqcha; 
2)
birinchi tur qurilmada egalik affiksidan oldin 
-lik 
substantiv 
shakl yasovchisini qo‗shish mumkin (demak, bunda bosh kelishik 
emas, balki qaratqich kelishigi qatnashadi): 
yigit – yigitning 
kelganligini
. Ikkinchi tur qurilmada 
-lik 
substantiv shakl yasovchisini 
qo‗shib bo‗lmaydi; 

---

231 
3)
birinchi tur qurilmada obyekt ma‘nosi ifodalanib, u 
to‗ldiruvchi yoki ega bo‗lib keladi: 
kelgani 
– nima?, 
kelganini 
– 
nimani?, 
kelganidan 
– nimadan? Ikkinchi tur qurilmada esa payt, 
shart ma‘nolari ifodalanadi, shunga ko‗ra u o‗rin kelishiklaridan biri 
shaklini olib, hol bo‗lib keladi: 
reja bajarilgan
i
da
. 
Ikkinchi uzvi harakat nomi bo‗lgan qurilmalar: 
o„q yog„dirib 
turish
i
ga qaramay, ro„yobga chiqish
i
ga, qalb boshqacha hissiyot 
bilan tepish
i
ni 
kabi. Misollar: 1. 
Bularning hammasi keyin dilrabo 
qo„shiqday bo„lib qolish
i
ni hali bilmaydilar
. (J.Abd.) 2. 
Кo„z oldida 
askarlar dushman ustiga balo-qazoday yopirilishlar
i 
kecha boshladi
. 
(J.Abd.) 
Bu qurilmani ham unga o‗xshab ketuvchi 
suv qaynash
i 
bilan 
kabi 
qurilmadan farqlash lozim. Chunki bu birikmalarda ham bosh 
kelishigi mavjud: 
1)
birinchi tur qurilmalarda bosh kelishik shaklini qaratqich 
kelishigi shakliga almashtirish mumkin: 
samolyotlar
ning 
o„q 
yog„dirib turish
i
, qalb
ning 
hissiyot bilan tepishi,hammasi
ning 
qo„shiqday bo„lib qolishi 
kabi.Ikkinchi tur qurilmani bunday shaklga 
keltirib bo‗lmaydi. Bunda -
ning 
shakli ortiqcha bo‗ladi; 
2)
birinchi tur qurilmada obyekt ma‘nosi ifodalanib, u 
to‗ldiruvchi yoki ega bo‗lib keladi: 
turgan
i 
– nima?, 
turgan
i
ni 
– 
nimani?, 
turgan
i
dan 
– nimadan? Ikkinchi tur qurilma 
suv qaynash
i 
bilan
da ta‘kidlangan xususiyat yo‗q. 
Eslatma
. 
Men aytgan
im 
yo„q, u borgan
i 
yo„q 
tipidagi 
qo‗llanishlarga nazar tashlansa, unda egalik ma‘nosi yo‗qolib, shaxs- 
son ma‘nosi kuchayganligi ko‗rinadi. Aftidan, egalik qo‗shimchalari 
bu o‗rinda boshqa omillar va vositalar bilan birgalikda kesimni 
shakllantirishga xizmat qilgan. Bu misollardagi (
men
)
, 
(
u
) so‗zlarida - 
ning 
affiksi bordek tuyuladi. Ammo qolipning sinxron holatida ega va 
kesim orasida uni qidirish ma‘qul emas. Shuning uchun uni EКga 
nisbat berib bo‗lmaydi. 
Кelishik kategoriyasi. 
КК fe‘llarda EК bilan dialektik yaxlitlikda 
voqelanadi. Ya‘ni КК ko‗rsatkichini qabul qiluvchi fe‘lda undan oldin 
egalik affiksi bo‗lishi shart: 
o„qiganim
ni
, o„qiganim
dan
, o„qiganim
ga
, 
borishim
ga
, borishim
da
kabi. КК fe‘lning, asosan, tuslanmagan 
shakllarida yuzaga chiqadi. КК dagi fe‘llar bir qarashda tuslangan 
fe‘ldek tasavvur uyg‗otadi. Masalan, 
Barcha 
ayb 
mening 
borganligim
da
. Bunda egalik qo‗shimchasi qaralmish fe‘lni 
qaratuvchiga bog‗lamoqda, egaga emas. Gapning egasi 
ayb 
so‗zi 

---

232 
bo‗lib, kesimda shaxs-son kategoriyasining III shaxs, birlik shakli 
mavjud. EКning shakli esa I shaxs birlik. 
ККdagi fe‘l gapning barcha bo‗laklari vazifasida kela oladi, ega: 
Mening