O‘zbeкiston respubliкasi

orqali 
gaplashdim gapida 
«vosita», 
Do„stlik 
biz uchun 
hamisha ilhom va 
kuch-quvvat manbayi bo„lib kelgan 
gapida «atalganlik» ma‘nosi 
ifodalangan. Bu ma‘nolar grammatik ma‘noning bir tomoni bo‗lib, 
ikkinchi tomoni – oldingi so‗zni keyingi so‗zga bog‗lash, sintaktik 
aloqaga kiritish. 
Bog‗lovchilar teng munosabatli birliklarni bog‗lab, ular orasida 
har xil tenglashtirish, zidlash, ayirish kabi morfologik ma‘noni 
ifodalash uchun xizmat qiladi: 
olma va anor
; 
o„qidi, lekin yozmadi. 
Кo‗makchining morfologik ma‘no ifodalash imkoniyati sintaktik 
imkoniyatidan kengroq. Chunki u mustaqil leksema sememasini 
modifikatsiya qilishi bilan ahamiyatli. 
O‗zbek tilida yordamchi so‗zlar katta guruhni tashkil etadi. 
Кo‗makchi, bog‗lovchi, yuklamaning «yarim bog‗lovchi», «yarim 
ko‗makchi», «yarim yuklama» kabi turi ham mavjud bo‗lib, bunday 
so‗zlar ham mustaqil, ham nomustaqil ma‘noga ega. Masalan, 
Ishning 
boshida 
Abdurahim turar edi
. 
O‗zbek tilida 
juda, eng, bag„oyat, nihoyatda, o„ta, sal, bir muncha 
kabi ravish ham, 
olmoq, bermoq, qolmoq, o„tirmoq, chiqmoq, ketmoq, 
boshlamoq, bo„lmoq 
kabi 40 dan ortiq fe‘l ham keng qo‗llaniladi. 
Harakat tarzi shakllarini hosil qiluvchi ko‗makchi fe‘l aslida lug‗aviy 
ma‘noli fe‘l bo‗lib, ko‗makchi fe‘lga aylanganda, sof grammatik 
ma‘no ifodalaydi. Harakat tarzi shakllari sintetik-analitik shakl. 
Masalan, 
o„qib chiqdi, yoza boshladi, qo„rqib ketdi 
so‗zshakllari 
ravishdosh shakli va ko‗makchi fe‘ldan tashkil topganligi sababli 
sintetik-analitik shakl hisoblanadi. 
So
„
z tartibi 
grammatik ma‘no ifodalashning maxsus vositasi, 
tartib o‗zgarishi so‗z grammatik ma‘nosining o‗zgarishiga olib keladi. 
Masalan, 
Dalalar yam-yashil 
birikuvi gap bo‗lsa, 
yam-yashil dalalar 
birikuvi so‗z birikmasi. «Gap» va «so‗z birikmasi» grammatik 
ma‘noning sintaktik turi. Grammatik ma‘no ifodalashda so‗z tartibiga 
ohang hamrohlik qiladi. Ya‘ni yuqoridagi gap va so‗z birikmasida 
tartib o‗zgarishi bilan ularning ohangi ham o‗zgarib ketgan (so‗z 
birikmasida tugallanmagan, gapda esa tugallangan ohang mavjud). 
Ohang 
– 
grammatik ma‘no ifodalashning fonetik vositasi.Bu 
vosita yordamida gapning turini, gap bo‗laklarini ajratish, farqlash 
mumkin. 
Gulnora, singlim keldi. Gulnora, 
(bilan) 
singlim keldi. 

---

175 
Gulnora singlim keldi 
gaplarining birinchisida 
Gulnora 
va 
singlim 
so‗zlari uyushiq bo‗lak vazifasida, ikkinchi gapda 
Gulnora 
so‗zi 
undalma, 
singlim 
so‗zi ega, uchinchi 
Gulnora 
so‗zi aniqlovchi, 
singlim 
so‗zi izohlanmishega vazifasida kelgan. Gaplarni tashkil 
etuvchilardagi bunday farq so‗zlovchining maqsadiga muvofiq 
tarzdagi ohang yordamida yuzaga chiqmoqda.