O‗zbekiston respublikasi

Biz naqd pulsiz jamiyatga o„tmoqdamizmi?

So‗nggio‗nyillikdadoimiyravishdanaqdpullarsizjamiyatgao‗tishmasalasi muhokam etib kelinmoqda. Ammo tarixiy rivojlanishning ushbu bosqichi xali xam amalga oshgani yo‗q. Misol uchun, 1975 yilda Business Week elektron to‗lovlarningtatbiqetilishi ―tez suratlardaaynanpul konsepsiyasinio‗zgarishi‖ ga olib kelishini bashorat qilgan edi. Ammo bir necha yillar o‗tgandan so‗ng nashr o‗zining xulosalarini rad qildi. So‗nggi yillarda ist‘emolchilarning elektron pullardan foydalanishga o‗rgatish maqsadida smart kartalarni tatbiq etish bilan bog‗liq bilan bir nechta tajribaviy loiyhalarni amalga oshirilishi muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 1995 yilda Buyuk Britaniyada muomalaga chiqarilgan eng birinchi reklama qilingan xotirali kartochkalardan biri Mondex faqatgina mamlakatning bir nechta universitet shaxarchalarida foydalanildi. Germaniya va Belgiyada millionlab odamlar mikroprotsessor o‗rnatilgan kartochkalarga ega bo‗lib, aynan ushbu kartochkalarni elektron pullar sifatida foydalanish mumkin. Lekin bunday turdagi kartochkalardan foydalanuvchilar juda kamchilikni tashkil qiladi. Nima sababdan biz qog‗oz pullarsiz jamiyatga juda sekinlik bilan o‗tmoqdamiz? Garchand elektron pullar qog‗oz pullar to‗lov tizimiga nisbatan ancha qulay va samarali bo‗lsada, bir qator kamchiliklarga ega hisoblanadi. Birinchidan, kompyuter,kardredirvatelekommunikatsiyalartarmog‗inio‗rnatishjudakatta
mablag‗ talab etganligi bois elektron pullar asosiy to‗lov shakli sifatida o‗rin egallashiqiyinkechmoqda.Ikkinchidan,elektronpullargao‗tishishonchlilikva xavfsizlikmasalasidabirqatorsavollarnio‗rtagatashlaydi.Biztez-tezqandaydir xaker ma‘lumotlar bazasini ochganligi va mavjud ma‘lumotlarga o‗zgartirish kiritganligito‗g‗risidaeshitibqolamiz.Ko‗puchrabturadiganxolatlaridanbiri jinoyatchilar elektron to‗lov tizimidagi bank xisobraqamlarini ochishib, birovning xisobvarag‗idagi pullarni o‗g‗irlash orqali o‗zining xisobraqamiga o‗tkazib yuboradi. Bunday turdagi firibgarliklarni oldini olish maqsadida qilingan xarakatlar informatsion texnologiyalar xavfsizligi sohasida yangitadqiqotlarni rivojlantirishga turtki bo‗lmoqda. Bu masalada xavotirning kuchayishiga yana bir sababshubilanizohlanadiki,elektronmablag‗lardanto‗lovsifatidafoydalanish sotib oluvchilarning ehtiyojlarini to‗g‗risida ―elektron iz‖ larni qoldirilishiga sababbo‗ladi.Xukumat,ishberuvchilarvasavdogarlarushbuma‘lumotlardan foydalanishiorqalifuqarolarningshaxsiyhayotigadaxlqilishlarimumkinbo‗ladi.
Yuqorida qilingan muxokamalardan xulosa qilishimiz mumkinki, kelajakda elektron pullardan foydalanish keng ko‗lamda amalga oshirilishiga qaramasdan, Mark Tvinning ―naqd pullardan foydalanishning to‗xtashi to‗g‗risidagi mish- mishlar ancha oshirib yuborilgandir‖.
Elektron pullarning uchinchi shakli elektron naqd pullar hisoblanib, Internet orqali tovar va xizmatlar sotib olishni ko‗zda tutadi. Internetdan foydalanish imkoniyatiga ega bo‗lgan sotib oluvchi bankda o‗z xisobvarag‗ini yuritadi va o‗zining shaxsiy kompyuteridan elektron naqd pullarni oladi. To‗lovni amalga oshirishni tugatish uchun elektron magazinga murojaat qiladi va tanlangan tovar bilan bir qatorda ―sotib olmoq‖ tugmasini bosadi. Natijada elektron naqd pullar avtomatik ravishda uning kompyuteridan sotuvchining kompyuteriga o‗tadi. Tovarlar yuklangungacha sotuvchi sotib oluvchining hisobraqamidan pullarni olishi mumkin. Elektron pullarning qulayligini hisobga olib, uylamizki, biz tezlik bilanbarchato‗lovlarelektronko‗rinishdaamalgaoshiriladiganqog‗ozpullarsiz jamiyatgao‗tishimizzarurdir.Afsuski,xozirgidavrgachabutizimgao‗tishamalga oshmadi. (yuqorida keltirilgan ―Biz naqd pulsiz jamiyatga o‗tmoqdamizmi?‖ parchasiga qarang.)