|
Markaziy banklarning qimmatli qog„ozlar bozoridagi o„rni ni bilib oladi;
Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalarini farqlay oladi;
Tijorat banklarining qimmatli qog„ozlar bozoridagi o„rni
Bank – bu tijorat tashkiloti bo‗lib, yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlarni qabul qilish, olingan mablag‗lardan o‗z tavakkalchiligi va xatari ostida kreditlash yoki. investitsiyalash, shuningdek, to‗lovlarni amalga oshirish uchun foydalanadigan yuridik shaxsdir. O‗zbekistonda banklar faoliyati, jumladan, ularning qimmatli qog‗ozlar bozoridagi faoliyati O‗zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to‗g‗risida" hamda "O‗zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‗g‗risida"gi qonunlari bilan tartibga solinadi. Bizning davlatimizda, ko‗pgina rivojlangan davlatlardagi kabi, ikki pog ‗onali bank tizimi mavjud bo‗lib, uni boshqa
banklar faoliyatini tartibga solib turuvchi, hukumatning "bankchisi" vazifasini o‗taydigan va pul muomalasini tartibga solib turuvchi, "banklar banki" bo‗lgan Markaziy bank boshqarib turadi (birinchi pog‗ona). Tijorat banklari xo‗jalik yurituvchi subyektlarga kredit – hisob – kitob yuritish xizmatlarini ko‗rsatadi, ular passiv (o‗z shaxsiy resurslarini shakllantirish bilan bog‗liq bo‗lgan), aktiv (omonatlarni joylashtirish operatsiyalari) hamda vositachilik (kredit bilan bog‗liq bo‗lmagan) operatsiyalarini amalga oshiradi (ikkinchi pog‗ona).
Banklarning qimmatli qog‗ozlar bozorida tutgan alohida mavqei shundan iboratki, ular boshqa xo‗jalik yurituvchi subyektlardan farqli ravishda, ushbu bozor qatnashchisi sifatida bir yilning o‗zida bir necha vazifalarda, xususan: aksiyalar, depozitlar va omonat (jamg‗arma) sertifikatlar hamda bank veksellari emitentlari sifatida; boshqa xo‗jalik yurituvchi subyektlar va davlat qimmatli qog‗ozlarini sotib oluvchi sarmoyadorlar sifatida; o‗z mijozlariga maslaxatlar beradigan, depozitar operatsiyalarini bajaruvchi, qimmatli qog‗ozlarga investitsiyalar qilish uchun ularga berilgan qimmatli qog‗ozlar va pul mablag‗larini boshqarish bo‗yicha xizmatlar ko‗rsatadigan investitsiya muassasalari va x.k. sifatida qatnashishi mumkin. Ayni yilda tijorat banklari fond bozori umumiy infratuzilmasining unsuridir va bu vazifada ularning roli nihoyatda katta, chunki amalda qimmatli qog‗ozlar bozorining xar bir ishtirokchisi bankning xizmatisiz ish tutolmaydi, chunki u hisob – kitob raqami va boshqa hisobraqamlarini ochadi, ularda pul mablaklarini, jumladan qimmatli qog‗ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar uchun ishlatiladigan mablag‗larini saqlaydi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq banklar bank mijozi tomonidan veksel yozilayotgan yilda veksel topshiriqnomasi (aval)ni berish yo‗li bilan veksel muomalasini nazorat qilishi kerak. Markaziy bank depozit va omonat sertifikatlari va bank veksellarini chiqarish, ularni muomalaga kiritish, muomaladan chiqarish uchun javob berar ekan, fond bozori ishtirokchisi sifatida fond bozorini tartibga solish tizimining muhim tarkibiy qismi ham hisoblanadi.
Banklarning qimmatli qog‗ozlar bozorida tutgan o‗rni turli davlatlarda turlichadir. AQSHda banklarning qimmatli qog‗ozlar bozorida to‗g‗ridan–to‗g‗ri operatsiyalarni amalga oshirishi va fond birjalariga a‘zo bo‗lishi taqiqlangan. 1933-
yilgi qonunga muvofiq tijorat banklari sanoat kompaniyalari aksiyalari va obligatsiyalarini chiqarishni tashkil etishda qatnasha olmaydi. Banklar o‗z mablag‗larini sanoat kompaniyalari aksiyalariga investitsiya qilishi man etilgan bo‗lib, qarz oluvchimijozning to‗lovga noqobilligi bilan bog‗liq bo‗lgan yo‗qotishlarning oldini olish maqsadida qilinadigan investitsiyalar bundan mustasno. Ammo ushbu taqiq banklar tomonidan katga hajmlardagi trast operatsiyalarini bajarish (qimmatli qog‗ozlarni mijozlarning topshiriqlari bo‗yicha boshqarish) bilan qoplanadi, mazkur amerikacha o‗ziga xoslik banklar sanoat kompaniyalari aksiyalariga amalda egalik qilishini ko‗zda tutadi, qonun banklarga davlat qimmatli qog‗ozlari, munitsipal obligatsiyalarni chiqarish, turli idoralar va xalqaro tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan qarz majburiyatlarini tashkil etish, shuningdek, mijozlar hisobidan va ularning topshiririga ko‗ra qimmatli qog‗ozlarni sotib olish hamda sotish bo‗yicha ayrim vositachilik (brokerlik) funksiyalarini bajarish uchun ruxsat beradi.
Bir qancha davlatlar qonunchiligida (YAponiya, Buyuk Britaniya, Kanada, Fransiya) so‗nggi yillargacha banklarga fond birjalari ishida bevosita qatnashish man etilar edi. Biroq hozirgi paytda ushbu mamlakatlar qonunchiligida banklarning birjalarda ishtirok etish imkoniyatini beradigan jiddiy o‗zgarishlar ko‗zatilmoqda.
Buning aksi sifatida qimmatli qog‗ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarda banklarning faol qatnashishiga Germaniya misol bo‗la oladi, bu erda faqat tijorat banklariga qimmatli qog‗ozlar bilan barcha turdagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun ruxsat berilgan. Germaniyada sof ko‗rinishdagi brokerlik firmalari yo‗q. Odatda, investitsiya institutlari amalga oshiradigan barcha vazifalarni Germaniyada banklar bajaradi. Bu erda banklar eng ko‗p miqdorda obligatsiyalar chiqaradi, ular eng yirik sarmoyadorlar hisoblanadi, davlat qimmatli qog‗ozlarining anderrayterlari sifatida chiqadi. Banklar, shuningdek, mijozlarning hisobidan va ularning topshirini bo‗yicha hamda o‗z shaxsiy hisobidan bitimlarni amalga oshirar ekan, fond bozorida vositachilik operatsiyalarini ham bajaradi. Ko‗pgina hollarda ayni shu banklar fond birjalari a‘zolarining umumiy tarkibini shakllantiradi.
Ko‗pgina banklar o‗zlarining tadqiqot bo‗limlariga ega, ular mijozlarning topshiriqlari bo‗yicha qimmatli qog‗ozlar bozori dagi vaziyatni tahlil qiladi, birja va birjadan tashqari bozorlar konyunkturasini tadqiq etadi. Bunda iqtisodiy, siyosiy va boshqa axborotlardan keng miqyosda foydalanadi. Ushbu tadqiqotlar asosida investitsion taktik va strategik maslahatlarga muxtoj bo‗lgan ko‗p sonli mijozlarning konsaltingi amalga oshiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
