O‘zbеkistоn rеspublikаsi

Ishchi organi strela shaklli tanlash ish jarayoniga ega bo’lgan laxim o’tuvchi 
kombaynlar
ning turlari ikki xil: GPKS va 4PP kombaynlari bazalarida ishlab chiqarilgan. 
Hozirgi vaqtda ishchi organi strela shaklli tanlash ish jarayoniga ega bo’lgan laxim o’tuvchi 
kombaynlar (18.3-rasm) samarali ishlatilmoqda. Kombaynning ishchi organi 1 konussimon koronka 
(yoki sferik yarim shar), strela va yuritmadan iborat. Ishchi organ qo’zg’aluvchan sharnir orqali 
ramaga biriktirilgan. Ishchi organning gorizontal va vertikal harakatlarini 4 ta gidrotsilindr (2 ta 
gorizontal va 2 ta vertikal) lar boshqaradilar. 
18.3
-
rasm. Strela shaklli ishchi organlar: konussimon 
(a) 
va sferik (b) koronkali; 
(v)
-
zaboyni ishlash sxemalari
 
Burg’ulash jarayonli laxim o’tish kombaynlarida rotorli va planetar konstruktsiyali ishchi 
organlar qo’llanilgan. 
Kombayn gusenitsali 3 harakatlanish organiga ega bo’lib, har bir gusenitsa alohida yuritmaga 
eshadir. Yuklash organi 4 ikkita qamrovchi panjalar bilan jixozlangan. Panjalar yordamida qamrab 
olinayotgan tog’ jinsi mashina markazida joylashgan kurakli konveyer 5 yordamida lentali qayta 
yuklagich 6 ga uzatiladi. Lentali qayta yuklagich transport vositasiga yuklab beradi.

---

96 
18.4-rasm. 1GPKS laxim o’tuvchi kombayni 
GPKS turkumidagi kombaynlari ko’mir va aralash zaboylardan laxim o’tishga 
mo’ljallangan, ishlatilish ko’lami: tog’ jinsining qattiqligi f=4-5, laximning kesim yuzasi 4,7-15 m
3
, 
qatlamning yotish burchagi 20-25
0
. Bu kombaynlarning GPKSP – lentali qayta yuklagichga ega 
relьsli transport bilan birga ishlatiluvchi (s peregrujatelem); GPKSV – vosstayuщiylar o’tishga 
mo’ljallangan; GPKSN – 25
0 
gacha qiya laximlarni o’tiuvchi (naklonnыx); GPKSG – o’tuvchi-
qazuvchi (suv bilan aralashtirib qazish), qayta yuklash organi bo’lmaydi; GPKS – gusenitsalari 
kengaytirilgan yumshoq zaminli laximlarni o’tuvchi. 
4PP-2 kombayni bazasida ishlab chiqarilgan laxim o’tuvchi kombaynlar ko’mir va aralash 
zaboylardan o’tadi. Ishlatilish ko’lami; tog’ jinsining qattiqligi f

6, laximning kesim yuzasi 9-25 
m
3
, qatlamning yotish burchagi ±25
0
. Bu kombaynlarning bazasida 4PP-2V (vosstayuщiy o’tish 
uchun), 4PP-2N (-25
0
gacha yuqoridan nishablikka o’tuvchi), 4PP-2Щ (shipdan bexosdan ko’mir 
tushib ketish xavfi bor shaxtalarda ishlovchi), 4PP-2S (kaliyli shaxtalarda ishlovchi), 4PP-4 (f=6-8 
qattiqlikdagi tog’ jinslaridan o’tuvchi), 4PP-2U (faqat ko’mirdan o’tuvchi). 
Ishchi organi strela shaklli tanlash ish jarayoniga ega bo’lgan laxim o’tuvchi 
kombaynlarning o’rnatilgan quvvatlari 75-350 kVt, massalari 19-70 tn. Ni tashkil etadi.
Strela shaklli ishchi organ bilan zaboyni ishlash aniq kon-geologik sharoitga moslab olib 
boriladi (18.5-rasm). Ishlash sxemasini tog’ jinsining fizik-mexanik xususiyatlaridan kelib chiqib 
oldindan yoki ish jarayonida mashinist malakasidan kelib chiqib tanlanadi. 
GPKS tanlab qaziydigan davriy ishlaydigan kombayn radial kesuvchi koronkasi quyma 
korpus 1 va unga mantaj qilingan valdan 3 tashkil topadi. Val 2ta radial sferik 4 va1ta tayanch 2 
podshipniklarda o’rnatilgan. Kesuvchi koronka 6 olinadigan vtulka 7 va shponkalar 8 bilan 
chiquvchi valga o’rnatilgan. Koronka korpusiga keskichlar 9 o’rnatiladigan keskich o’rnatkich 10 
payvandlangan. Koronkaning bo’ylama siljishdan saqlash uchun chap rezьbali 11o’yib kiruvchi 
keskich mahkamlangan. Koronka vali reduktor chiqish valiga tishli mufta 5 orqali ulangan.
Aksial kesuvchi koronka ham (18.5,b-rasm
) 
quyma korpusdan 5 tashkil topgan bo’lib, unga,
vallarga 2 va 6 tebranuvchi podshipniklar bilan urnatilgan konussimon uzatmalar 3 va 4 montaj 
qilingan. CHiqish valiga 2 kesuvchi koronkalar 1 mahkamlangan.
Ikkala tipdagi koronkalarda ham radial yoki tangentsial tipli keskichlar ham qo’llanilishi 
mumkin. Qattiqroq tog’ jinslarini maydalash uchun tangentsial keskichlar, yumshoqroq tog’ 
jinslarida radial keskichlar ishlatiladi. Keskich formasi, o’lchamlari, geometriyasi va kesuvchi 
qattiq qotishma markasi maydalaniladigan tog’ jinsi xossalariga muvofiq tanlanadi. Tog’ jinsiga 
o’yib kirish kombayn harakatlanish uskunasi yoki teleskopli strela surilish mexanizmi yaratadigan 
zo’riqma kuchi hisobiga bajariladi. 
Hozirgi kunda qattiqroq tog’ jinslarid lahim o’tish ishlari hajmi oshganligi sababli strelali 
ish bajaruvchi ishchi organ va uning ishchi instrumenti mustahkamligi va ish bajaruvchanlik 
qobiliyatini ko’tarish eng dolzarb masalalardan biri bo’lib turibdi, chunki bu ko’rsatkichlarga 
kombaynning, hamda ish bajaruvchi uskunalarining ishonchliligi, ishi kam energiya talabgorligi 
va yuqori unumdorligi bog’liq. 
Ishchi organ- tishli koronkaning maksimal diametri ish sharoitida talab etiladigan kesish 
jarayoni texnologik parametrlariga va keskichning maksimal chiziqli harakati tezligiga bog’liq 
ravishda aniqlanadi. Zamonaviy strelali kombaynlarda keskichlar maksimal chiziqli harakatlanish 

---

97 
tezligi, ish jarayonida keskichlarning intensiv yemirilish va chang paydo bo’lishini e’tiborga 
olingan holda, 1,0-4,0 m/s miqdorida bo’lishi talab etilmoqda. 
18.5-rasm. Strelali maydalash organlari kesuvchi koronkalari: a – radial; b – aksial 
Radial tishli koronka tog’ jinsini qamrab olish eni konni mustahkamlash ishlari qadami bilan 
quyidagi tengsizlik orqali bog’langan 
(18.1) 
bu yerda
- mustahkamlagich o’rnatilishi qadami. 
Radial koronka o’rnatilish burchagi kon lahimi yon tomon devorlari tagi yuzasi ravon bo’lishi 
shartidan aniqlanadi 
(18.2.) 
bu yerda
koronka o’rtacha diametri;
- strela uzunligi. 
Tishli kononkada kesuvchi keskichlarni joylashtirish sxemasi, uning bitta aylanishida ishchi 
organga yuklamalar teng taqsimlanishi sharti bo’yicha, kesish chizig’ida optimal keskichlar soni va 
keskich o’rnatish qadamini o’rnatish orqali tanlanadi. Kesish chiziqlari orasidagi masofa va 
keskichlar o’rnatish qadami “TSNIIPodzemash” tavsiyalariga binoan ish joyi tog’ jinslarini to’liq 
qamrab maydalash sharti bo’yicha 
keskichlar tiplari bo’yicha 2.. .4 sm chegaraviy 
miqdorlarda, yon tomon keskichlari esa mos ravishda (0,5...0,8 )
ga teng qabul qilinadi. Ish 
joyida ishlaydigan keskichlar tashkil etuvchiga normal va yon tomonda ishlaydigan keskichlar esa 
konusni tashkil etuvchiga 45.. .80° burchak ostida o’rnatiladi. 
Keskichlarni burchakli o’rnatish qadami X keskichlarni o’rnatilish radiusi ortib borishi 
ga va burchak qadami ortib borishiga 
mos kelishi lozim. Bunda koronkaning turli 
burilish burchaklarida unda momentlar miqdori teng bo’lishi kerak. 
Ishchi organni tenglashtirish bir chiziqli o’ramali sxemadan ko’p o’ramali sxemaga o’tish 
va keskichlarni ravon o’rnatish orqali erishiladi. 
Barqaror ish rejimida ishchi organda o’rtacha summar moment quyidagi ifodadan
aniqlanadi 
(18.3) 
bu yerdagde
- bitta keskichda o’rtacha kesish kuchi; m- kesish chizig’ida keskichlar soni; n
l
– koronkada kesish chiziqlari soni; Kos- tog’ jinsi massivining yumshatilish koeffitsienti; Kp- 
keskichlarning o’zaro joylashishini e’tiborga oladigan koeffitsient. 

---

98 
Aylantiruvchi momentni
amalga oshirish uchun talab etiladigan ishchi organ 
uzatilish(botirilish) o’rtacha summar kuchi:
(18.4)
Bu yerda
- bitta keskichda o’rtacha uzatilish kuchi; Ktp – ishchi organ uzatilish(botirilish) 
o’rtacha summar kuchi koeffitsienti bo’lib, bu bir vaqtning o’zida ishda qatnashayotgan alohida 
keskichlar uzatilish kuchlariga va ularning tog’ jinsi bilan kontaktdagi soniga bog’liq.
Ishchi organdagi (R) uzatilish(botirilish) o’rtacha summar kuchi streladagi uni uzatuvchi 
gidrotsilindrlar (Rgts) kuchlariga tenglashtiriladi. Strelani vertikal va gorizontal tekisliklar 
bo’yicha harakatlantiradigan gidrotsilindrlar quyidagi shartni ta’minlashi lozim