O‘zbеkiston rеspublikasi

II BOB. ICHKI VA TASHQI OMILLARNING AFG‘ONISTON 
IJTIMOIY - SIYOSIY HAYOTIGA TA’SIRI 
2.1 XX asr oxiri XXI asr boshida Pokistonning Afg‘onistondagi ichki 
siyosiy vaziyatga ta’siri 
Afg‘onistondagi siyosiy vaziyatni barqarorlashtirish mustaqillikning dastlabki 
kunlaridanoq O‘zbekiston tashqi siyosati oldida turgan eng muhim masalalar 
sirasiga kiradi. U nafaqat O‘zbekiston milliy xavfsizligiga, balki Markaziy Osiyo 
mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikka bevosita daxl soluvchi xalqaro 
munosabatlar tizimidagi eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Shu bois, 
Afg‘onistondagi ichki siyosiy muammolarning kelib chiqish sababini va unga 
tashqi kuchlar aralashuvi yo‘li bilan hal qilish shart-sharoitlarini tadqiq qilish 
muhim hisoblanadi.
Sovet qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchrab, 1988 yilning 15 mayidan harbiy qism 
va bo‘linmalari olib chiqib ketila boshlandi va 1989 yilning 15 fevralida oxirgi 
soldati Afg‘onistonni tark etdi. Sovet-afg‘on urushi natijasida 19000 sovet 
askarlari va behisob afg‘on askarlari va tinch aholi qurbon bo‘ldi. Afg‘onistonda 
davom etgan 10 yillik urush mamlakat iqtisodiyotiga ulkan zarar yetkazdi. Yuzlab 
qishloqlar, 2 ming maktab vayron etildi, o‘nlab elektrostansiyalar buzib tashlandi, 
o‘nlab sanoat korxonalari faoliyati to‘xtab qoldi. Bundan tashqari, bu urush 
SSSRdagi 
iqtisodiy 
va 
siyosiy 
inqirozning 
jadallashishiga, 
SSSRning 
parchalanishiga va kommunistik rejimning barbod bo‘lishiga ham sabab bo‘ldi. 
Eng ayanchlisi, o‘sha davrda mamlakat aholisining qariyb choragini tashkil etgan 5 
million afg‘on qo‘shni Pokiston hududiga, 1,5 millioni – Eronga qochib ketdi. Bu 
yerda yosh afg‘onlardan mujohidlar guruhlari tuzildi. Ular amerikalik 
mutaxassislar tomonidan zamonaviy qurollarni ishlatishga o‘rgatildi.
Mamlakatda yangi vaziyat yuzaga keldi. Sovet Ittifoqining parchalanishi 
hamda 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshida dunyo siyosiy 
manzarasining keskin o‘zgarishi sharoitida chet el ko‘magidan batamom bebahra 
qolgan sovetparast Najibulloh hokimiyati 1992 yilning apreligacha Afg‘onistonni 

---

44 
boshqara oldi, xolos. Yangi vaziyatning farqi shunda ediki, SSSR mavjudligi 
davrida Afg‘oniston yagona davlat tuzilmasini tashkil etgan bo‘lsa, endi u mahalliy 
harbiy-siyosiy guruhlar nazorat qilayotgan ta’sir zonalariga bo‘linib ketgan edi.
Ta’kidlash kerakki, sovet qo‘shinlarining olib chiqib ketilgandan so‘ng 
Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatilmadi va harbiy harakatlarni yanada kuchayishiga 
turtki bo‘ldi. Shuningdek, ikki buyuk davlatning (AQSH, Rossiya) ham 
Afg‘onistondagi kurashi tugamadi. Endi u sovetparastlik kayfiyatidagi prezident 
Muhammad Najibullohning 130 mingga yaqin qo‘shini bilan AQSH va Pokiston 
qo‘llab-quvvatlayotgan 150 ming kishidan iborat 7 muxolifatchi guruh o‘rtasidagi 
jangovar harakatlar tarzida «Katta o‘yin» davom etdi. Mazkur voqeadan so‘ng 
mujohidlarning Jalolobod, Xost, Qandahor, Kobul va Salangda hujumga 
o‘tganliklarini ko‘rish mumkin. Hukumat qo‘shinlari ushbu hujumlarni qaytarib, 
ayrim hollarda qarshi hujumlarni amalga oshirdi.
Najibulloh hukumatining harbiy harakatlarda passivligi, muammoni kuch 
bilan hal qilishga ishonch, armiya orasida muxolifatning buzg‘unchilik faoliyatini 
olib borishi, tumanlardagi ahvolning, birinchi navbatda, iqtisodiy holatning 
yaxshilanishiga nisbatan umidning yo‘qolishi oxir-oqibat Najibulloh rejimining 
qulashiga olib keldi. Buning asosiy sabablaridan biri, Moskva va Vashington 
o‘rtasida imzolangan shartnomaga ko‘ra 1992 yil 1 yanvardan Afg‘oniston 
hukumatiga qurol-yarog‘ 
yetkazib berish to‘xtatilishi bo‘lgan. Chunki 
Najibullohda sovet yordami yagona manbaa hisoblangan. Shu bilan birga, 
Pokiston, Saudiya Arabistoni va boshqa ayrim davlatlar esa mujohidlarga qurol-
yarog‘ yetkazib berishni davom ettirardi.
1992 yilning bahoriga kelib BMT tomonidan afg‘on muammosini bartaraf 
etish bo‘yicha reja ishlab chiqilib, unga ko‘ra, Afg‘oniston Respublikasi prezidenti 
va uning hukumati a’zolarining iste’foga chiqishi, eng muhim vazifasi umumiy 
demokratik saylovlar tashkil etish va o‘tkazish bo‘lgan muvaqqat betaraf hukumati 
tuzilishi nazarda tutilgan
64
. Aynan shu davrda Pokiston va Erondan 1979 yildan 
64
Масутов Т. Афганские дневники. Алматы. 2004. – С. 14. 

---

45 
beri Afg‘onistondagi hokimiyatga qarshi qurolli kurash olib borgan – «Yettilar 
Ittifoqiga» birlashgan mujohidlar mamlakat siyosiy sahnasiga kirib kelishdi
65
.
Shunday qilib 1991 yil 16 aprel kuni Najibulloh muvaqqat hukumatga 
hokimiyatni topshirdi va 28 aprel kuni Afg‘oniston Milliy qutqaruv fronti 
yetakchisi S. Mojaddadiy boshchiligidagi Peshavarda shakllangan mujohidlar 
muvaqqat kengashi vakillari Kobulga yetib keldilar. Ushbu kengash mamlakat 
qonuniy hukumati funksiyalarini o‘z zimmasiga oldi. Mamlakat yangi rasmiy nom 
bilan – Afg‘oniston Islom Davlati deb atala boshlandi va uni darhol Pokiston, 
Eron, Saudiya Arabistoni va boshqa davlatlar tan oldilar. 1992 yil dekabr oyi 
so‘ngida Xalq vakillari vakolatli kengashi delegatlarining ovoz berish yakunlariga 
ko‘ra, etnik tojik bo‘lgan, Afg‘oniston Islom jamiyati yetakchisi Burxonuddin 
Rabboniy Afg‘oniston Islom Davlati prezidentligiga saylandi. Bosh vazir 
Gulbiddin Hikmatyor, Mudofaa vaziri etib esa Ahmad Shoh Mas’ud tayinlandilar. 
Shunday bo‘lsada, mamlakatdagi vaziyat barqarorlashmay, 1993 yilning oxiri va 
1994 yilning boshida Afg‘oniston ijtimoiy-siyosiy va harbiy vaziyati uchun yana 
bir fojiali sinovni olib keldi. 40 ming militsioner ko‘ngilli askarlarga ega bo‘lgan 
General Abdurashid Do‘stum G. Hikmatyor bilan birlashib Afg‘oniston prezidenti 
B. Rabboniyni ag‘darishga urinishdi. Bu hodisa Afg‘oniston islom harakati (AIH), 
Afg‘onistonni qutqarish islom ittifoqi (AQII), Afg‘oniston islom birligi partiyasi 
(AIBP, Xaliliy qanoti)dan iborat hukumat koalitsiya kuchlariga mamlakat 
shimolidagi Afg‘oniston milliy islom harakati (AMIH), Afg‘oniston islom