O‘zbeкiston respubliкasi

SO‘Z BIRIKMASI LISONIY SATHDA

Tayanch tushunchalar


Lison, nutq, lisoniy birlik, nutqiy birlik, qolip, hosila, valentlik, birikuv omillari, joylashuv omili, shakliy omil, ma’noviy omil
81-§. SB LSQsini tiklash va uning voqelanishi. Boshqa lisoniy hodisa kabi SB LSQlarini tiklash va uning voqelanishi farqlanadi. SB LSQining voqelanishi «lison-nutq» yo‘nalishida bo‘lib, bu yo‘nalish umumiylikdan oraliq ko‘rinish orqali xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi. Masalan:


[W→W]


[W^{morfologik vosita}→W^{morfologik vosita}]


[W^{qaratqich kelishigi}→W ^{egalik qo‘shimchasi}]


[ism^{qaratqich kelishigi}→ism^{egalik qo‘shimchasi}]


[ot ^{qaratqich kelishigi}→ot^{egalik qo‘shimchasi}]


[ot_atoqli^{qaratqich kelishigi} →ot_turdosh ^{egalik qo‘shimchasi}]


Кarimning kitobi

Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo‘lsa, [ot_atoqli^{qaratqich kelishigi}→ot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}] – quyi lisoniy sintaktik qolip. Кarimning kitobi hosilasi – ana shu LSQ asosidagi nutqiy SBdir.

LSQni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)dan oraliq ko‘rinish orqali umumiylik sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo‘nalishida kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang‘ich nuqta [W→W] qolipi bo‘lsa, uni tiklashda Karimning kitobi kabi nutqiy SBlari asos bo‘lib xizmat qiladi.
Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilida so‘z birikmasining 18 ta umumlashmasi – LSQi mavjud bo‘lib, ularni a’zolarining birikuv omillari asosida jadvalda quyidagicha umumlashtirish mumkin (37-jadval).

	ShMJ	ShJM	37-jadval MShJ	MJSh	JMSh	JShM
ShMJ	[W^qaratqich kelishigi →W^egalik qo‘shimchasi] [W^chiqish kelishigi→W^chegara shakli] [W^chiqish/^jo‘nalish kelishigi →Fe’lmajhul/ aniq nisbat]		[ism^kelishik qo‘shimchasi →fe’l] [ism^o‘xshatish →fe’l] [sifat^chiqish kelishigi→sifat] [ot^qaratqich kelishigi→sifat] [fe’lsifatdosh→fe’l] [son^kelishik qo‘shimchasi →son]	[ot^kelishik qo‘shimchasi →ot] [ism^o‘xsha-tish→ism] [fe’lsifat-dosh→ot]
ShJM
MShJ
MJSh			[ism→ot] [ism→fe’l] [ravish/olmosh→sifat]
JMSh	[ot^bosh kelishik→ot^egalik qo‘shimchasi]		[otmodda→ otaniq] [otshaxs →otshaxs]
JShM

Quyida har bir riyoziy-mantiqiy katakdagi bittadan LSQning asosiy ko‘rinishi va ma’noviy turlarini tasvirlashga harakat qilinadi.

[W^{qaratqich kelishigi}→W^{egalik qo‘shimchasi}]=qaratuvchi-qaralmish. Qolipda a’zolar W belgisi bilan berilgan bo‘lib, bu muayyan so‘z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini to‘ldiruvchi a’zo sifatida turli xil mustaqil so‘z turkumi qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu LSQning quyi bo‘linishi uning tegishli so‘z turkumi tomonidan to‘ldirilishi asosida bo‘lib, ular quyidagilar:

1. 
   [ot ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} = ot qaratuvchi + ot qaralmish] (kitobning varag‘i);
   
2. 
   [ot ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} = ot qaratuvchi + sifat qaralmish] (daraxtning mo‘rti);
   
3. 
   [sifat ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} = sifat qaratuvchi + ot qaralmish] ((gulning) qizilining hidi);
   
4. 
   [sifat ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} = sifat qaratuvchi + sifat qaralmish] ((olmaning) kattasining chuchugi);
   
5. 
   [ot _turdosh ^{qaratqich kelishigi} → sifat ^{egalik qo‘shimchasi} = ot qaratuvchi + son qaralmish] (gulning bittasi);
   
6. 
   [son ^{qaratqich kelishigi} → Son^{egalik qo‘shimchasi} = son qaratuvchi + son qaralmish (o‘nning yarmi);
   
7. 
   [ot ^{qaratqich kelishigi} → harakat nomi ^{egalik qo‘shimchasi} = ot qaratuvchi+fe’l qaralmish] (Otabekning qaytishi);
   
8. 
   [harakat nomi ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} = fe’l qaratuvchi+ot qaralmish] (uyalishning o‘rni);
   
9. 
   [harakat nomi ^{qaratqich kelishigi} → harakat nomi ^{egalik qo‘shimchasi} = fe’l qaratuvchi + fe’l qaratuvchi (olmoqning bermog‘i);
   
10. 
    [ot ^{qaratqich kelishigi} → sifatdosh ^{egalik qo‘shimchasi} = ot qaratuvchi + sifatdosh qaralmish (yurakning to‘xtagani);
    

11) [sifatdosh ^{qaratqich kelishigi} →ot ^{egalik qo‘shimchasi} = sifatdosh qaratuvchi + ot qaralmish] (qo‘rqqanning ko‘zi);

12. 
    [ot ^{qaratqich kelishigi} → ravish ^{egalik qo‘shimchasi} = ot qaratuvchi + ravish qaralmish (mehnatning kecha-kunduzi);
    
13. 
    [olmosh ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} = olmosh qaratuvchi + ot qaralmish (mening vatanim);
    
14. 
    [ravish ^{qaratqich kelishigi} → ot ^{egalik qo‘shimchasi} = ravish qaratuvchi + ot qaralmish (hozirning huzuri).
    

Umumiy [W ^{qaratqich kelishig} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] qolipining bu ko‘rinishlari ham bevosita kuzatishda berilgan, ular o‘zaro a’zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak, bu farq lug‘aviy mohiyatlar asosidadir.
[W ^{qaratqich kelishigi –} W ^{egalik qo‘shimchasi} = qaratuvchi -qaralmish qolipi hosilalari turli xil ma’noviy munosabatni namoyon qiladi. Misol sifatida bir-biriga o‘xshash bir nechta nutqiy SB ni qiyoslab ko‘raylik (38- jadval):
38-jadval

№	SB	Ma’noviy munosabatlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9	Halimning qalami Odamning qo‘li Ilmning tashabbuskori Odamning yaxshisi Uyning tozaligi Bolaning yig‘lashi Yashashning zavqi Urushning asorati E’tiborsizlikning illati	«Ega-egalik qilinuvchi narsa» «Butun-qism» «Narsa-aloqador shaxs» «Tur-jins» «Belgi egasi-belgi» «Subyekt-uning harakati» «Holat-uning natijasi» «Jarayon-uning oqibati» «Sabab-natija»

Bu qatorni yana davom ettirish mumkin. Кo‘rinadiki, SBdan SBga o‘tish bilan ularning ma’noviy munosabati ham farqlanib bormoqda. Ma’noviy munosabatlar orasida aynan o‘xshashlik yo‘q.

Bu leksemalar asosida ko‘plab SB tuzish mumkin va ularning har biri borliqdagi har xil – «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bu obyektiv munosabatning qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo‘shimcha bilan belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik qo‘shimchasi Кarimning kitobi birikmasida ikki xil ma’noviy munosabatni voqelantiradi: «ega-egalik qilinuvchi narsa» va «muallif-uning asari». Lekin [W^{qaratqich kelishigi} →W ^{egalik qo‘shimchasi} = qaratuvchi – qaralmish] LSQi bu ikki xillikka nisbatan befarq. Chunki bu omonimlikni nutqda yoki lisonda [W ^{qaratqich kelishigi} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] dan quyida maxsus vositalar farqlaydi. Bu vositalar matn (Кarim kitob oldi. Кarimning kitobi qiziq ekan, yoki Кarim kitob yozdi. Кarimning kitobi qiziq ekan) yoki SB a’zosining kengayishi (Кarimning yozgan kitobi ) kabidan biri yoki bir nechtasi bo‘lishi mumkin.
Demak, ayon bo‘ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB a’zolari orasidagi ma’noviy munosabat [W ^{qaratqich kelishigi} → W ^{egalik qo‘shimchasi}] qolipiga daxldor bo‘lmay, balki uni to‘ldirayotgan leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmet orasida bo‘ladigan munosabatning aksi bo‘lib, bu munosabat leksemaning miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo‘lishi mumkin. Masalan, borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma’noviy munosabat qaratqich kelishigi va egalik qo‘shimchasining ma’nosi ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati mavjud, u SBda ham aks etgan. SBdagi turli-tuman ma’noviy munosabat bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo‘shimchasi ma’nosidek ham tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so‘zni hokim so‘zga, egalik qo‘shimchasi hokim so‘zni tobe so‘zga bog‘lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma’nolar qolipni to‘ldirayotgan leksemalarning ma’noviy mohiyati bilan bog‘liq bo‘lib, mazkur qo‘shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir, xolos.

[ism ^{kelishik qo‘shimchasi} → fe’l] qolipi. SBning bu LSQi birinchi uzvi morfologik shakllangan va shuning uchun ShMJ birikuv omiliga ega va ikkinchi qismda grammatik ko‘rsatkich bog‘lanish uchun nisbatan ahamiyatsiz bo‘lganligi bois, birikuv omillarining MShJ kombinatsiyasi amal qiladi.

Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so‘zlar to‘ldirib, ular hokim uzvga tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari shakllari bilan bog‘lanadi. Birinchi uzvi asosida LSQ quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi (39-jadval):
39-jadval

[ism ^kelishik qo‘shimchasi → fe’l]
[ism ^tushum kelishigi→ fe’l]	[ism ^jo‘nalish kelishigi→fe’l]	[ism ^o‘rin-payt kelishigi→ fe’l]	[ism ^chiqish kelishigi→ fe’l]

LSQning har bir ko‘rinishi ism uzvining bo‘linishi asosida yana tarmoqlanadi. Masalan, [ism ^{tushum kelishigi} → fe’l] qolipi quyidagi bo‘linishlarni beradi: [ot ^{tushum kelishigi} → fe’l], [sifat ^{tushum kelishigi} → fe’l], [son ^{tushum kelishigi} → fe’l], [olmosh ^{tushum kelishigi} → fe’l], [harakat nomi ^{tushum kelishigi} → fe’l] (kitobni/yaxshini/o‘nni ayir, uni gapirish/o‘qimoq/so‘ramoq/ boshlamoq/ni bas qil.) kabi.

LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi tufayli uni to‘ldiruvchi so‘zda shakliy omil birinchi o‘ringa ko‘tariladi. Joylashuv omili esa oxirgi o‘ringa tushadi. Zero, birikma a’zolarini erkin almashtirish, ular orasiga so‘zlar kiritish birikmaning mohiyatiga, a’zolar orasidagi ma’noviy munosabatga ta’sir ko‘rsatmaydi. Ikkinchi a’zo grammatik shakllanganligi sababli ma’noviy omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o‘ta kuchsiz bo‘lganligi bois ikkinchi fe’l uzvda ham bu omilning kuchsizlanishi va uchinchi o‘ringa surilishini taqozo qiladi.
[ism ^{kelishik qo‘shimchasi} → fe’l] LSQining birinchi uzvida bir necha kelishik umumlashmasi aks etganligi uchun uning mazmuniy jihati ham murakkab tabiatli bo‘ladi va uni harakatga tortilgan yoki bog‘liq obyekt (joy-harakat) ko‘rinishida berish mumkin. Bu ma’noviy umumiylik [ism ^{kelishik qo‘shimchasi} → fe’l] LSQining xususiy ko‘rinishlarida alohida kelishik qo‘shimchalari tomonidan juz’iylashtiriladi, muayyanlashtiriladi.
Masalan:
[ism ^{tushum kelishigi} → fe’l = vositasiz obyekt-harakat];
[ism ^{jo‘nalish kelishigi} → fe’l = vositali obyekt/hol-harakat];
[ism ^{chiqish kelishigi} → fe’l = ajralish manbai/o‘rin-harakat] va hokazo.
[ism → ot] LSQi. Bu LSQ SB [W→W] qolipining alohida turi, u bitishuv aloqali nutqiy hosila berishi bilan xarakterlanadi. [ism→ot] qolipining nutqiy voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish mumkin (40-jadval):
40-jadval

[ot→ot]	[sifat→ot]	[olmosh→ot]	[son→ot]	[ravish→ot]
asal bola	yaxshi bola	o‘sha bola	birinchi bola	pinhona suhbat

[ism → ot] LSQ i uzvlari o‘zaro hech qanday morfologik vositasiz bog‘langan, bunday unsurlarda birikuvning joylashuv omili kuchayadi, shakliy omil o‘ta kuchsizlanadi. Ma’noviy omil esa birikuvni ta’minlovchi ustuvor omil maqomida bo‘ladi: MJSh-MJSh. [ism → ot] LSQining mazmuniy jihati birikuvchi unsurlarning ma’noviy munosabatini umumlashtirish asosida lisoniy mazmunga ega bo‘ladi, LSQni yaxlit holda [ism → ot = sifatlovchi – sifatlanmish] tarzida ta’riflash mumkin.

Ma’lum bo‘ladiki, LSQdan sintaktik shakl yasovchigina joy oladi. Lug‘aviy shakl yasovchi esa LSQ uchun ahamiyatsiz, ikkiyoqlama tabiatga ega bo‘lgan lug‘aviy-sintaktik shakllar qolip uchun ahamiyatli vositalar sifatida lug‘aviy shakllar tizimining chekkasidan joy oladi.
LSQni o‘qish va yozish qoidalari. Lisoniy birlik bevosita kuzatishda berilmagan bo‘lib, ular yozish yoki aytish uchun ham shartli belgidir.
Lisoniy birlik bo‘lgan LSQ yozuvda turli shartli belgi vositasida beriladi. Biroq bu shartli belgini o‘qishning o‘ziga xos qonun-qoidalari bor. Ma’lumki, ximiyada moddalar turli shartli belgilar vositasida ifodalansa-da, ular aynan o‘qilmaydi. Masalan, H₂SO₄ ni «Ash ikki S O to‘rt» deb o‘qish to‘g‘ri emas. LSQga ham shunday munosabatda bo‘lish lozim. Deylik, [W ^{morfologik vosita} →W ^{morfologik vosita}] qolipini o‘qish buyurilgan. Uni «W morfologik vosita va W morfologik vosita», deb emas, balki, «ikki uzvi morfologik shakllangan atov birligi» deb o‘qish tavsiya etiladi. Agar LSQ [ism ^{kelishik qo‘shimchasi} → ism ^{egalik qo‘shimchasi}] ko‘rinishida bo‘lsa, u «ikki uzvi ismli qaratuvchili birikma» tarzida o‘qilishi maqsadga muvofiq.
Ma’lum bo‘ldiki, LSQning shakliy tomonigina yoziladi va o‘qiladi. Zero, ikki yoqlamali birlik bo‘lgan leksema va morfemaning ham shakliy tomoni shartli ravishda yoziladi va o‘qiladi: kitob leksemasi, -ni morfemasi kabi. Ularning mazmuniy tomoni bo‘lgan semema yoki grammatik ma’no birliklarning shakliy tomoni bilan yaxlit idrok etiladi va yozuvda uni alohida berish uchun zarurat bo‘lmaydi.
Demak, LSQ ifodasida ham qulaylik uchun ularning shakliy tomoni bilangina cheklanish ma’qul.
Turg‘un SB va frazemalarning LSQdagi o‘rni. Turg‘un SB va frazemalar ham mohiyatan o‘zida tayyorlik, majburiylik, ijtimoiylik belgilarini mujassamlashtirganligi bois, bir atov birligi, bir leksemaga teng birlik sifatida qaralib, yaxlit holda LSQning bir uzvini to‘ldiradi. Masalan, Halimning tepa sochi tikka bo‘lishi [W ^{qaratqich kelishigi} → W ^{egalik qo‘shimchasi}], qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan bola ([ism→ ot]) kabi.