O‘zbeкiston respubliкasi

Atoqli va turdosh ot. Atoqli ot bir xil predmet yoki hodisaning birini ajratib ko‘rsatishga xizmat qiladigan ikkilamchi nom. Masalan, bola bir turdagi predmet (shaxs)ning umumiy va birlamchi nomi. Sherzod ana shu bir xil predmet (shaxs)dan birini ajratib ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan va bola atamasidan keyin qo‘yilgan ikkilamchi nom.
Atoqli ot quyidagi lug‘aviy mavzuviy to‘da (LMT) ga ega:
1. Кishilarning ismi, familiyasi, taxallusi: Ikrom, Otabek; Jumayev, Xudoynazarov; Imomzoda.
2. Jo‘g‘rofiy nom: O‘zbekiston, Dehqonobod, Hisor, Tanxozdaryo.
3. Tashkilot, muassasa, korxona nomi: Qarshi universiteti, Xalq ta’limi vazirligi, «Nasaf ziyosi» jurnali.
4. Samoviy yoritgichlar nomi: Mushtariy, Zuhro, Yupiter, Yarqiroq.
5. Tarixiy hodisa nomi: Mustaqillik kuni, Loy jangi, Boston choyxo‘rligi.
6. Hayvon nomi: Boychibor, Brendi, Yo‘lbars.
7. Mahsulot nomi: Siltama (go‘shtli ovqat), Qoraqum (shokolad) Chiyal yaxnasi.
8. Ilohiy tushunchani ifodalovchi nom: Alloh, Do‘zax, Iso, Buroq.
Atoqli ot matndan, nutq vaziyatidan uzilgan holda atash ma’nosiga ega bo‘lmaydi, faqat kontekstda reallashadi. Masalan, Sanam so‘zining atoqli yoki turdosh ekanligi shu so‘zni qurshab turgan so‘z yordamida anglashiladi. Bu jihatdan atoqli ot olmoshga o‘xshab ketadi.
Atoqli otning aksariyati turdosh ot va boshqa turkum so‘zi asosida vujudga kelgan. Turdosh otdan: Asal, Dilshoda, Rayhon, Anor; fe’ldan: Sotiboldi, O‘lmas, Itolmas, Turdi; sifatdan: Shirin, Buyuk, Aziz, Ulug‘; sondan: Yetmishboy, Saksonboy kabi.
Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomini bildiruvchi ot turdosh ot deyiladi. Ular ot turkumining asosiy qismini tashkil etadi: tog‘, qishloq, mashina, sevgi, muhabbat. Turdosh otda predmetlik va belgilik xususiyati yaxlitlashgan holda mavjud bo‘ladi. Chunki har qanday narsa – belgi-xususiyat majmui.
Atoqli va turdosh ot nafaqat lug‘aviy semantikasi, balki grammatik xususiyati bilan ham farqlanadi. Masalan, atoqli ot, asosan, birlik sonda qo‘llanadi. Кo‘plik son shaklida butunlay boshqa ma’no bo‘yog‘iga ega bo‘ladi: Farhodlar keldi kanal qazmoqqa (Turs.).
Turdosh ot atoqli otdan hosil bo‘lishi ham mumkin: muslimka, xosiyatxon, rentgen, amper.
Turdosh ot ifodalangan tushunchaning xarakteriga ko‘ra:
a) muayyan;
b) mavhum otlarga bo‘linadi.