O‘zbeкiston respubliкasi

10-jadval

«erkak»
o‘g‘il (+)	bola (0)

Noto‘liq ziddiyat tilning barcha sathida amal qiluvchi muhim qonuniyatdir. Masalan, morfologiyada leksemalarni umumiy grammatik ma’nosiga ko‘ra mustaqil va nomustaqil leksemaga bo‘lish privativlik asosida amalga oshiriladi. Bunda «lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik» noto‘liq ziddiyatning belgisi bo‘lib, ziddiyatda mustaqil leksema belgilanmagan, kuchsiz a’zo bo‘lsa, nomustaqil leksema belgili, kuchli a’zo sifatida namoyon bo‘ladi (11-jadval):

11-jadval

«lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik»
nomustaqil leksemalar (+)	mustaqil leksemalar (0)

Chunki mustaqil leksema lug‘aviy ma’no ifodalashi ham, nomustaqil leksema vazifasida kelishi ham mumkin. Masalan, ot ko‘makchi, fe’l ko‘makchi, ko‘makchi fe’l va h. nomustaqil leksema kabi lug‘aviy ma’noga ega bo‘la olmaydi.

Noto‘liq ziddiyatda belgi tanlash ixtiyoriy emas. Masalan, bir qarashda yuqoridagi ziddiyatda belgini «lug‘aviy ma’no ifodalash» deb ham, «lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik» deb ham qo‘yish mumkindek tuyuladi. Кeling, ziddiyat belgisini yuqorida qo‘yilganidek emas, balki «lug‘aviy ma’no ifodalay olish» deb o‘zgartirib ko‘raylik (12-jadval):
12-jadval

«lug‘aviy ma’no ifodalay olish»
mustaqil leksemalar (+)	nomustaqil leksemalar (0)

Bu to‘g‘rimi? Birinchidan, noto‘liq ziddiyatda qaysidir bir a’zo 0 (nol) belgisini olishi kerak. Oldingi ziddiyatda mustaqil leksemalar ushbu belgiga ega edi. Bunda endi nomustaqil leksemalar olishi kerakka o‘xshaydi. Yo‘q, bunday emas. Chunki nomustaqil leksema goh lug‘aviy ma’no ifodalash, goh ifodalamaslik xossasiga ega emas. Ziddiyatning ikkinchi a’zosi + belgisiga egami? U (ya’ni mustaqil leksemalar) hamisha «lug‘aviy ma’no ifodalay olish» belgisiga ega bo‘lib, boshqa xil vazifada qo‘llanila olmaydimi? Yo‘q, u bunday xususiyatga ega emas; oldingi ziddiyatda ko‘rib o‘tganimizdek, mustaqil leksema «lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik» belgisiga ega bo‘la oladi. – belgisiga ham ega. Demak, keyingi «ziddiyat» ziddiyat emas. Ziddiyat lisoniy birlikning mohiyatini, substansial tabiatini o‘zida aks ettirmog‘i lozim. Aks holda «sun’iy» ziddiyat kelib chiqadi. Boshqa ziddiyat kabi noto‘liq ziddiyat ham obyektiv va xohish-irodamizga bog‘liq emas.

Darajali ziddiyat a’zolari kamida uchta bo‘lib, bir belgi (ziddiyat belgisi)ning o‘sib borishiga ko‘ra a’zolar qator hosil qiladi. Masalan, tilning ko‘tarilishiga ko‘ra unli fonemalar darajalanishi quyidagicha: a – e – i yoki o – o‘ – u. Bunda belgi birinchi a’zoda kuchsiz, ikkinchi a’zoda o‘rtacha va keyingi a’zoda kuchli yoki aksincha bo‘lishi mumkin. Darajali ziddiyat ham barcha sath birliklarida uchraydi. Masalan, leksikada ninni-chaqaloq-go‘dak-bola..., turq-bashara-bet-yuz-cheh-ra..., morfologiyada harakat nomi-sifatdosh-ravishdosh («fe’lni o‘zgalash darajasiga ko‘ra» belgisi asosida) kabi.
Ekvipolent (teng qiymatli) ziddiyatda ikki a’zo qarshilantirilib, har biri o‘ziga xos, ikkinchisiga xos bo‘lmagan belgiga ega bo‘ladi. Masalan, ovoz va shovqinga ko‘ra jarangli va jarangsiz undosh teng qiymatli (o‘ziga xos belgiga ega bo‘lgan a’zoli) ziddiyatni hosil qiladi.
Muntazam (proporsional) ziddiyatda bir ziddiyat belgisi juftlangan turli birliklar uchun oppozitiv ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. «jins» belgisi ota-ona, aka-opa, singil-uka, tog‘a-xola lug‘aviy zidlanishlari uchun umumiy.
Ziddiyat a’zolari miqdoriga ko‘ra ziddiyat ikki a’zoli (binar) va ko‘p a’zoli ziddiyatga bo‘linadi. Masalan, noto‘liq ziddiyat ikki a’zoli, darajali ziddiyat esa ko‘p a’zoli ziddiyatdir.
Uchinchi belgisiga ko‘ra ziddiyat doimiy va mo‘tadillashgan ziddiyatga bo‘linadi.
Mo‘tadillashish jarayonida munosabatga kirishayotgan birliklar o‘rtasidagi ziddiyat kuchsizlanadi. Masalan, yot-yod zidlanishda so‘z oxiridagi t, d tovushlari jarangli-jarangsizlik bilan farqlanmaydi. d fonemasining nutqdagi vaziyatidan kelib chiqqan holda unda jarangsizlik belgisi kuchsizlanadi. Ammo bu sof nutqiy hodisa. Mo‘tadillashish lisoniy birlikning nutqiy voqelanishida yuz beradi. Leksema va morfema ham nutqiy voqelanganda, ularning lisonda boshqa birliklar bilan ziddiyatli munosabatini belgilaydigan xossasi, belgisi kuchsizlanishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan t va d undoshlarining jarangli-jarangsizlilik belgisiga ko‘ra zidlanishini yorqin namoyon qiladigan vaziyat d fonemasining so‘z boshi va so‘z o‘rtasida voqelanishi. Ziddiyatni voqelantiradigan pozitsiya kuchli va uni so‘ndiradigan nutqiy holat kuchsiz pozitsiya deyiladi.

11-§. Lisoniy tasnif va uning turlari haqida tushuncha. Tasnif (arabcha «saralash», «tartibga solish») narsa va predmetni aniq va doimiy o‘ringa ega bo‘lgan guruh (sinf)ga bo‘lish. Agar tasnif ilmiy asosga ega bo‘lsa, u uzoq davr mobaynida amal qiladi. Masalan, kimyoviy unsurlar tasnifi bugungi kunda ular soni 200 dan oshib ketayotgan bo‘lsa-da, o‘zgarmasdan amal qilmoqda.

Tasniflash bo‘lishdan barqaror tabiatliligi bilan ajralib turadi. To‘g‘ri, tasniflashda ham oddiy bo‘lishda amal qiladigan barcha tamoyillar asos bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni tasnifda ham bo‘lishdagi kabi:
1) tasniflangan bo‘laklar hajmi tasniflanayotgan butunlik hajmiga teng bo‘lishi;
2) tasnif bir asosda amalga oshirilishi;
3) tasnif (tasniflangan) guruhlari bir-birini inkor qilishi;
4) tasnif uzluksiz bo‘lishi, ya’ni unda «sakrash» bo‘lmasligi lozim.
Bu qoidalarni qisqacha sharhlaymiz.