O‘zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport universiteti

1.5.Vagonlarning turlari.
Temir yo’l orqali yuk tashishda har xil vagon turlaridan foydalaniladi. Yuk vagonlari parki yopiq vagonlar, platformalar, yarim ochiq vagonlar (poluvagon), tsisternalar, izotermik, bunker vagonlar, samosval-vagonlar, ref-vagonlardan va maxsus vazifali vagonlardan tarkib topadi.
Vagonlarning asosiy texnik – iqtisodiy ko’rsatkichlari: yuk ko’tarishi, tarasi solishtirma maydoni, g’ildirak juftining relsga bosimi va bir metr uzunlikdagi yo’lga tushadigan og’irlik bosimi bilan ifodalanadi.
Yarim ochiq vagon (poluvagon) ochiq turdagi yuk vagonlari ichida eng ko’p tarqalgani bo’lib, ular asosan ko’mir, ruda, koks, shag’al kabi to’kma va sochiluvchan yuklarni ommaviy ravishda tashish uchun mo’ljallangan. Yuklarni ortib joylashtirish uchun bo’yiga ikki tomondan ikki tabaqali eshiklar bilan jihozlanadi. Ayrim vagonlar ostki lyuklarsiz ishlangan bo’lib, ulardagi yuklar maxsus vagon ag’dargichlar yordamida tezkor to’kib tushiriladi.

Xopper (ingliz hopper – bunker). Yarim ochiq vagon turlaridan biri, xopper vagonlaridir. Sochma va changli yuklarni (shag’al, qum, tsement va sh.k.) tashish uchun mo’ljallangandir. Yukni yomg’irlardan asrash uchun, usti yopiq va tepasida lyuklari bor xopperlar ham ishlatiladi.
Platforma – vagon bo’lib, koproq mashinalarni, jixozlarni, uzun, qo’pol, og’ir yomg’irdan asrashga xojat sezmaydigan yuklarni tashishga mo’ljallangan.
Konteyner platformalarida bortlar bo’lmaydi va universal konteynerlarni mahkamlash uchun maxsus quluplar bilan jihozlangan bo’ladi.
Yog’och-taxta tashish platformalari, yukni joyidan siljimasligi maqsadida ikki tomonidan maxsus ustunlar bilan jihozlanadi.
2-bob.Amaliy qism. Vagonlardan foydalanishning omili tahlili.
2.1.MTU bajargan ishining tahlili va uni baholash.
1-jadval.
Mintaqaviy temir yo`l uzelining yuk tashish hajm ko`rsatkichlari dinamikasi.

№	Ko`rsatkichlar nomlanishi	O`lchov birligi	Ko`rsatkich miqdori			O`zgarish
			O`tgan davr	Hisobot davr	Mutlaq		Nisbiy
1	2	3	4	5	6		7
1	Brutto yuk aylanishi	mln.t*km	2716009	2614278	-101731		0.96
2	Netto yuk aylanishi	mln.t*km	1526092	1448425	-77667		0.94
3	Bir kunlik o`rtacha vagonlar soni	vag	211165	239920	28755		1.13
4	Lakomativ soatlar umumiy	lok*soat	55055	53340	-1665		0.96
a)	Uchastkada	lok*soat	25832	24164	-1668		0.93
	Peregon harakatdagi	lok*soat	18967	18316	-651		0.96
	Oraliq bekatda	lok*soat	6865	5848	-1017		0.85
b)	Ro`yxatga olish bekatida	lok*soat	6576	8814	2238		1.34
v)	Aylanish bekatida	lok*soat	15096	12782	-2314		0.84
g)	Lokom brigad almashtirish bekatida	lok*soat	1822	1524	-298		0.83
5	Lokomativ yordamchi bosib o`tgan yo`li	ming lok*km	144377	134426	-9.951		0.93
a)	Chiziqli o`tish yo`lida	ming lok*km	1058475	1016308	-42167		0.96
b)	poyezd boshida	ming lok*km	914098	881882	-32216		0.96
6	Vagonlar bosib o`tgan yo`li umumiy	ming lok*km	49512	49225	-287		0.99
a)	Yuk bilan bosib o`tgan umumiy yo`li	ming lok*km	31600	30191	-1409		0.95
b)	Yuksiz bosib o`tgan yo`l miqdori	ming lok*km	17912	19034	1122		1.06
7	Vagon-soat umumiy	vag*soat	152038800	172742400	20703600		1.13
a)	Uchastkadagi poyezdlar	vag*soat	1399.19	1348.79	-50.4		0.96
b)	Yuk tashish operatsiyalarida	vag*soat	2102002	2337607	235605		1.11
v)	Texnik operatsiyalarida	vag*soat	1570962	2128703	557741		1.35
	Ishlovda	vag*soat	1092956	1417909	3249531		1.29
	ishlovsiz	vag*soat	478006	710794	232788		1.48
8	Operatsiyalar soni	operat	453803	422639	-31164		0.93
a)	Yuk ortish operatsiyalari	operat	75057	73819	-1238		0.98
b)	Transit operatsiyalari	operat	378746	348820	-29926		0.92
	Ishlovda	operat	71487	67025	-4462		0.93
	ishlovsiz	operat	307259	281795	-25464		0.91

Harakatdagi tarkib bajargan ish ko'rsatkichlari jadvalida o'tgan davr va hisob davr solishtirmasini 1-jadvaldan ko'rishimiz mumkin. Mintaqaviy temir yo'l uzelining ish jarayonini o'tgan davr va hisob davr bilan bir nechta ko`rsatkichlar bo`yicha solishtirdik. Bunda 1- ko`rsatkichimiz brutto yuk aylanma 4% ga kamaygan ya`ni 101731 (mln.t.km brutto)ga shu jumladan: netto yuk aylanma 5% ga ya`ni 77667(mln.t.km netto) ga kamaygan bu esa salbiydir. Lokomotiv brigada almashtirish bekatidagi vaqti 17 % ga ya`ni 298 (lok-soat)ga kamaygan. Bu esa ijobiydir. Bir kunlik o`rtacha vagonlar soni 13 % ga yani 28755ta vagonga oshgan. Bu ko`rsatkich MTU ning kunlik tushumi oshishiga olib keladi va o`z o`rnida bu ko`rsatkich ijobiydir. Lokomotiv umumiy ko`rsatkichi umumiy hisobda o`tgan davrga nisbatan 4 % ga ya`ni 1665 lok-soatga shu jumladan: Uchastkada 7% ga ya`ni 1668 lok soatga; Peregon harakatda 4% ga ya`ni 651 lok soatga; Oraliq bekatda 15 % ga ya`ni 1017lok soatga kamaygan. Bu ko`rsatkichkar shuni ko`rsatadiki, temir yo`l uzelida ish samaradorligi sezilarli darajada oshganini ko`rishimiz mumkin bu esa ijobiydir.

2.2.Harakatlanuvchi tarkiblardan foydalanish ko`rsatkichlarining tahlili.
2-jadval.
Mintaqaviy temir yo`l uzeli harakatdagi tarkiblarining sifat ko`rsatkichlarlari.

№	Ko'rsatkichlar nomi	Birlik	Formula	O'tgan davr	Hisob davr	Mutloq o`zgarish	Nisbiy o`zgarish
1	Vagonning o'rtacha 1sutkalik unumdorligi			0.01004	0.00838	-0.09202	83.47%
2	Ishchi vagonning dinamik yuklamasi	t/vag		30.822669	29.424581	-1.398088	95.46%
3	Yukli vagonning dinamik yuklamasi	t/vag		48.29405	47.97539	-0.31866	99.34%
4	Vagonning o`rtacha 1sutkada bosib o`tgan masofasi	Km/sutka		0.00033	0.00028	-0.00005	84.85%
5	Vagonning bekor bosib o`tgan yo`li	%	= 100	36.17709	38.66734	2.49025	106.88%
6	Vagonning to`liq reysi	Km		0.83717	0.85914	0.02197	102.62%
7	Vagonning yuklangan reysi	Km		0.53431	0.52693	0.00738	98.62%
8	Vagonning yuklanmagan reysi	Km		0.30286	0.33220	0.02934	109.69%
9	Vagonlar aylanish vaqti	Soat		2570.74160	3014.91204	444.1704	117.28%
10	Uchastkadagi vaqti	Km/soat	Tu=Tdv+Tst	0.02043	0.02042	-0.00001	99.9%
11	Aylanish vaqtida yuk ortish operatsiyalar soni	Operaz		28.00541	31.66674	3.66133	113.07%
12	Aylanish vaqtida texnik operatsiyalar soni	Operaz		4.17798	6.10258	1.9246	146.07%
13	Vagon «yelkasi»aylanib o`tgan yo`li	Km	,	0.13073	0.14112	0.01039	107.95%

Biz yana shuni tahlil qilishimiz mumkinki, vagonlar bo`yicha berilgan 2-jadvalimizda ya`ni mintaqaviy temir yo`l uzeli harakatidagi tarkiblarining sifat ko`rsatkichlarini hisoblar ekanmiz bundan shuni ko`rishimiz mumkinki,vagonning o`rtacha 1 sutkalik unumdorligini berilgan ko`rsatkichlar asosida hisoblash natijasida o`tgan davrga nisbatan hisob davrida 17% ga kamaygan.

Shu jumladan: vagonning bekor bosib o`tgan yo`li o`tgan davrga nisbatan hisob davrda 6,88% ga oshgan, bu salbiy ko`rsatkichdir. Chunki bekor yo`l bosib o`tsa temir yo`lning daromadi kamayadi. Vagonning yuklangan reysi o`tgan davrga nisbatan hisob davrda 2% ga kamaygan bu esa salbiydir.
Yana bitta ko`rsatkich bu aylanish vaqtida yuk ortish operatsiyalar soni o`tgan davrga nisbatan hisob davrida 13% ga oshgan. Bu esa ijobiy natijadir. Chunki ko`proq vaqt tejaladi. Yukli vagonning dinamik yuklamasi 1% ga kamaygan o`tgan davrga nisbatan hisob davrida. Bu esa salbiy natijadir. Bunda MTU tasarrufidagi vagonlarning ba`zilari yuksiz qolib ketgan.
Ishchi vagonning dinamik yuklamasi o`tgan davrga nisbatan hisob davrda 5%ga ya`ni 1.398088 t/vag ga kamaygan.
Yukli vagonning dinamik yuklamasi o`tgan davrga nisbatan hisob davrda 0.1% ga ya`ni 0.31866 t/vag ga kamaygan.Bu ko`rsatkichlarning kamaygani mintaqaviy temir yo`l uzelining tashilgan yuklar hajmining kamayganligidan darak beradi.
Vagonning to`liq reysi o`tgan davrga nisbatan hisob davrda 2% ga y a`ni 0.02197km ga oshgan.Bu albatta ijobiy natijadir.buning oshishiga sabab ishlayotgan vagonlar soni kamaygan va bosib o`tgan yo`li ham kamaygan o`tgan davrga nisbatan.
Vagonning yuklanmagan reysi o`tgan davrga nisbatan hisob davrda 9%ga ya`ni 0.02934km ga oshgan.Buningb salbiy natijaga erishishiga sabab o`tgan davrga nisbatan hisob davrda yuklar hajmi kamayganligi asosiy sababdir.


Xulosa va takliflar
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning xizmat ko‘rsatish va ishlab chiqarish faoliyatini yana-da yaxshilash uchun yuqorida keltirilgan maʼlumotlardan xulosa qiladigan bo‘lsak, yaʼni “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning asosiy foydasi yuk tashish xizmati va tranzit yo‘llardan bo‘lib ularni ko‘rsatkichlarini yana-da oshirishimiz kerak. Misol uchun yuk tashish xizmatini olsak bunda bekatlarda vagonlarni rasmiylashtirishga, yuk ortishga, yuk tushirishga va ko‘rsatiladigan xizmatlarga ketadigan vaqtni maksimal darajada qisqartirish lozim. Buning uchun yesa barcha stansiya va bekatlarni zamonaviy komputer va xizmat-maxsus texnikalari bilan taʼminlash laozim. Bularning barchasi moliyaviy mablag‘ yetishmasligiga borib taqaladi. Moliyaviy muammolarni hal qilish uchun harajatlar tarkibini qaytadan ko‘rib chiqishimiz lozim.
Tranzit yuklarni xajmini qanday ko‘paytirishga keladigan bo‘lsak bunda bizning qo‘shni davlatlar bilan aloqalarimiz yaxshi bo‘lishi va qo‘shni davlatlardagi siyosiy va iqtisodiy xolatning ijobiy bo‘lishiga xam bog‘liq. Jumladan Respublikamizning janubiy xududi bilan chegaradosh Afg‘oniston davlati, agar u yerdagi siyosiy va iqtisodiy xolatning ijobiy tomonga o‘zgarishi bizning iqtisodiyotimizga xam ta`sir etmay qolmaydi.

Foydalanilgan adabiyot ro‘yxati.

1. 
   Статистика железнодорожного транспорта. / А.А. Поликарпов, А.А. Вовк. Учебник. - М.: Транспорт, 2006.
   
2. 
   Temir yo‘l transporti statistikasi fanidan kurs ishini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatma./ Zokirova G.T., Sultanova S.M. - Toshkent,TTYMI, 2010 yil.
   
3. 
   Sultanova S.M. «Statistika» fanidan mustaqil ishlarni bajarish uchun uslubiy ko‘rsatma.- Toshkent,TTYMI, 2010 yil.
   
4. 
   Основы железнодорожной статистики. / Зверев Л.П., Якубов Н.С. – М.: Транспорт, 1970
   
5. 
   Методика анализа эксплуатационной деятельности железной дороги и пути повышения эффективности и качества ее работы. / Глущенко И.Н., Феоктистов В.А. – м.: взиит, 1986.
   
6. 
   Практикум по статистике транспорта. Учебное пособие. / Е.В. Петрова, О.И. Ганченко, И.М. Алексеева. –М.: Финансы и статистика, 2012.
   

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati.

1. 
   Polojenie o sostave zatrat po proizvodstvu i realizatsii produksii (rabot,uslug) i o poryadke formirovaniya finansovo‘x rezultatov GAJK «O‘TY». Sostaviteli: S.A. Artemev, V.A.Piven, O.YA.Baxoldina.-T.: Trud, 2000-216s.
   
2. 
   Finansы jeleznodorojnogo transporta: Uchebnik/pod red. prf. N.I.Silaeva.-T.: «Akademiya», 2003.-382s.
   
3. 
   Temir yo‘l transportining moliyasi: darslik/ prof. N.I.Silaev tahriri ostida/T.: «Akademiya», 2004.-332b.
   
4. 
   Temir yo‘l transporti masalalari bo‘yicha jurnallar
   
5. 
   Temir yo`l transportining moliyasi. I.I. Silaev Toshkent-2008
   
6. 
   Temir yo`l transporti moliyasi. Kurs ishi bajarish uchun qo`llanma N>U> Babaxanova. A.B.Djumanova. R.A.Artikova Toshkent-2021