O’zbekiston respublikasi tashqi ishlar vazirligi

Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`r-satma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi
Turkistonning ma`muriy-hududiy kartasini qaytadanko`rib chiqish bolsheviklarning qaytadan tuzish siyosati-dan o`lkada norozilik kuchayib borgan, mustaqiUik
uchun harakat ko`lami kengayib kelayotgani, milliymasala yuzasidan Kavkazortida boshlangan kurasli akssadosi va boshqa sabablarga ko`ra orqaga surilib turdi.1920-yilga kelib O`rta Osiyoda TSRdan tasliqari Buxorova Xorazm Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi hammuhim omil bo`ldi. Bu respublikalar tuzilganidan keyinma`lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qaytabichish doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar.
Milliy respublikalar tuzish zarurligi g`oyasi tasliab-buschilari uni (ya`ni, bu g`oyani) yerli xalqlar hayotidatengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayot-gani bilan asosladilar. Bu mojarolardan qutulish yo`liturkmanlar, qirg`izlar va boshqalarning milliy davlatinituzish, deb e`lon qildilar, amalda esa bu chora-tadbirxalqlarni bir-biridan ajratib qo`yishdan boshqa narsaemas edi. Hududlarni qaytadan belgilasli va chegaralaslitarafdorlari til tafovutlari, milliy tafovutlarga diqqatniko`proq qaratib, ho`jalikka oid, iqtisodiy omillarni,mavjud suv resurslari, sug`orish tizimlarining umumiyekanligini kamroq hisobga oldilar. Umuman, siyosiyjihatlar birinchi darajali hisoblandi. Rahbar xodimlarorasidagi yevropaliklar bilan tub xalqlar vakillario`rtasidagi ixtiloflar, shuningdek, ayrim guruhbozlikko`rinishlari mexanik tarzda O`rta Osiyo mintaqasixalqlari o`rtasidagi munosabatlarga ko`chdi. Rudzutak,Stalin va boshqalar O`rta Osiyoda milliy mojaromavjudligini uqtirdilar. Milliy masala sun`iy ravishdabo`rttirib yuborildi va davlatlar hududini tubdan qaytabelgilasli uchun hal qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgarisurildi.
Turor Risqulov
Turkkomissiya va Ya.Rudzustak tezislariga qarama-qarshi o`laroq, va bir guruh milliy yetakchilar 1920-yildayoq turkiyzabon xalqlar yagona bo`lib, ular-ning tarixiy ildizlari, dinlari, an`analari va madaniyatimushtarakdir, Turkistonni alohida qismlarga ajratibbo`lmaydi, degan g`oyani ilgari surdilar. Biroq bu fikrnibolshevikcha Markaz inkor etib, uni panturkizm, panis-lomizm, burjua millatchiligi deb baholadi.
Mintaqani milliy-hududiy jihatdan qayta tuzishmasalasi partiya organlari tomonidan ishlab chiqildi vaamalga oshirildi. O`rta Osiyo byurosi (Sredazbyuro)umummintaqani qarnrab oladigan chegaralanish zarurli-gi to`g`risidagi masalani respublikalar partiya organlari,partiya xodimlari muhokamasiga qo`yishga zo`r beribintildi. Bu holat, xususan, SSSR tuzilgach (1922-yil 30-dekabr) kuchaydi.
1922-yili, va ayniqsa, 1923-yili yerli millatlar vakil-larining bir qancha rahbar xodimlari O`rta Osiyodaamalga oshirilayotgan milliy siyosatdan qoniqmayotgan-liklarini ochiq-oydin ma`lum qila boshladilar. 1923-yiloxirida Turkiston xodimlarining bir guruhi Markazga xatbilan murojaat qilib, unda milliy nizolar o`lkada tugatil-masdan, ko`proq avj oldirilmoqda, deb qayd etdilar.Ushbu maktubda milliy yetakchilar mavjud bo`lganma`lum milhy-hududiy nizolarni tarixan tarkib topganhududlar, aloqalar, davlat tuzumini keskin buzmasdan,har bir alohida respublika doirasida hal qilish zarur,degan fikrni ilgari surdilar. Ba`zi joylarda bu g`oyaamaliy jihatdan yuzaga chaqarildi. 1923-yil oktabridaBuxoro respublikasida turkman va tojik viloyatlari tasli-kil etildi. Keyinchalik Xorazm respublikasida muxtorturkman va muxtor qirg`iz-qozoq-qoraqalpoq viloyatla-rini taslikil etishga qaror qilindi. 1923-yil dekabridaFarg`ona vodiysi vakillari RSFSR tarkibida Farg`onamuxtor viloyati taslikil etish to`g`risida taklif bilanchiqdilar. Biroq bu fikrni o`lkadagi rahbar organlar,a vvalo partiya organlari xato fikr deb rad etdi.Chegaralasli g`oyasini ishlab chiqib, maromiga yetkazishyo`li va boshqa bir qancha takliflar ham olg`a surildi.Biroq Markaz va RKP(b) Markaziy Komiteti O`rtaOsiyo byurosi yaxlit va ulkan mintaqada, a vvalo uchtaO`rta Osiyo respublikalari hududlarida yalpi hududiychegaralasli chora-tadbirlarini qat`iy ilgari surdilar.