O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi

Ajratilgan vaqt:     2 soat 
Ma‘ruza  maqsadi:  ―Dori  vositalarini  ishlab  chiqarish‖  faniga  kirish.  Talabalarga  korxonada 
sharoitida  tayyor  dori  vositalarini  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish.  MH  larni  tuzish  va  ularning 
ahamiyatini  shakllantirish. 
Tayanch  so‘z  va  iboralar:  tayyor  dori  turlarini  ishlab  chiqarish  tizimi  boshqaruv  organlari, 
korxona tuzilishi va MH lar 
        So‗nggi yillarda xalqimiz o‗rtasida o‗tmish tabobati tarixiga qiziqish kundan – kunga ortib 
bormoqda. Insonning xayoti nabotot va hayvonot olamiga mahkam bog‗langan. U o‗zining rizq 
– ro‗zini, emak – ichmakligini shu olamdan oladi. U biror kasallikka chalinganda ham ana shu 
olamdan  shifo  izlab  undan  dori  –  darmon  topadi.  Ko‗hna  Sharq  insoniyat  tibbiy  qarashlarining 
qadimiy o‗chog‗i hisoblanadi. Turkiy va Forsiy tillarda so‗zlashuvchi xalqlarning og‗zaki ijodi 
va ―Avesto‖ dagi dalillar buni aniq tasdiqlaydi.  Aveto – O‗rta Osiyo xalqlari hayoti to‗g‗risidagi 
birinchi  yozma  bayonlar  keltirilgan  qutlug‗  kitobdir.  Avestodagi  muhit  tozaligini  saqlash, 
kasalliklarni oldini olish va unga davo qilish bo‗yicha mulohazalar, dorivor minerallar, ashyolar, 
hayvonot  va  o‗simliklar  olamidan  tashkil  topgan  mingga  yaqin  turli  xil  tarkiblar,  mikroblarga 
qarshi kurash usullari, sterilizatsiya usullari hanuzgacha o‗z ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q. 
      IV-V  asrdagi  dorishunoslik  va  dori  tayyorlash  xaqida  ―Gippokrat  to‗plami‖dan  aniq 
ma‘lumot olish mumkin. Bu to‗plamda ko‗rsatilishicha, Gippokrat davridagi shifokorlar asosan 
dori  vositalarining  xususiyatini  o‗rganish  asosida  davolash  usullarini  qo‗llaganlar.  Ushbu 
hayvonot va o‗simlik ashyolaridan olingan oddiy va murakkab tarkibli dorilar Ebers papirusida 
keltirilgan.  Bu  asarlarni  o‗rganish  orqali  o‗sha  davrdagi  tibbiyot  dorishunoslik  hisobiga 
rivojlanganligini,  oddiy  va  murakkab  dorilarning  xususiyatini,  ularning  ko‗rinishi  turlicha 
bo‗lgan  kasalliklarga  davo  bo‗lishini  bilib  olish  mumkin.  Bu  davolanish  san‘ati  bilan  birga 
dorishunoslik  san‘ati  ham  rivojlanganligini  ko‗rsatadi.  ―Kiyik  tovoniga  teng‖,  ―Ko‗zi  suyagi 
barobarida‖ yoki ―Uch barmoq bilan ushlanadigan miqdorda‖ kabi so‗zlardan dorilarni dozalarga 
bo‗lib iste‘mol qilish va unda aniqlikka intilish ko‗rinib turibdi. 
Bu borada shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, dorivor ashyolarning arslonquyruq, qo‗ziquloq, ituzum 
kelin tili, ko‗k bo‗tako‗z, maymunjon, qushqo‗nmas va boshqa hayvonlarning nomi bilan atalishi 
ularning qadimdan xalqimizga ma‘lumligi nishonasidir. 
        Keltirilgan  tarkiblar  va  aralashmalarni  biron  bir  hozirgi  zamon  dori  shakliga  o‗xshatish 
qiyin albatta, ammo ular orqali bemorlarning shifo topganligi to‗g‗risidagi dalil va isbotlar etarli 
bo‗lib, dorilarning salbiy ta‘siri to‗g‗risida biron – bir ma‘lumot yo‗q. SHunisi ajablanarliki, asal, 
sharob, o‗simlik sharbatlari, moy va shu kabilar dori preparati sifatida ko‗rsatilgan. 
        Qattiq  dori  shaklida  keltirilgan  elaki  dori,  hab  dorilarni  tayyorlash  usullari  ham  berilgan. 
Hozirgi zamon amaliyotida qo‗llanilmaydigan va amaliy ahamiyatni yo‗qotgan dori shakillaridan 
taryak,  Loox bo‗tqalar,quritilgan sharbat,  yulep,  eleksirlar dorishunoslik  to‗g‗risidagi  bir necha 
asarlarda, xususan, Abu Ali ibn Sino asarlarida asosiy dori shakllari sifatida keltirilgan.         
TAKOMILLASHTIRILGAN DORI ISHLAB CHIQARISH AMALIYOTI 
Litsenziyaga  ega  bo‗lgan  ishlab  chiqarish  korxonalarida  tayyorlangan  dori  preparatlari 

---

 
6 
 
litsenziyalangan dori preparatlari deb yuritiladi. 
       Bunday ishlab chiqarish korxonalari faoliyati farmsanoat rahbariyati tomonidan boshqarilib, 
ishlab  chiqarilgan  dori  preparatining  sifati  Sog‗liqni  saqlash  Vazirligi  tomonidan  nazorat 
qilinadi. 
        Ishlab  chiqarilgan  dori  preparatining  sifat  ko‗rsatkichi  dori  ishlab  chiqarish  jarayonlari 
sifatiga to‗g‗ridan – to‗g‗ri bog‗liq hisoblanadi. 
Jahon Sog‗liqni saqlash tashkiloti tomonidan etakchi davlatlar, yirik dori sanoatlari ish tajribasi 
va  ishlab  chiqarilgan  dori  preparatlarining  sifati  ko‗rsatkichlari  tahlili  asosida  takomillashgan 
dori ishlab chiqarish amaliyoti (GMR – TDIA) qoidalari ishlab chiqildi. 
        TDIA  qoidalari  ishlab  chiqarish  jarayonining  xar  bir  har  bir  qism,  bo‗laklarini  hisobga 
olgan  holda  ish  olib  borilishini,  qilinayotgan  har  bir  harakat,  asbob–anjomlarning  ishlatilishi 
tegishli  xujjatlarda  qayd  qilinishi  shartligini  talab  qiladi.  Bu  esa  avval  tayyorlangan  dori 
preparatining  sifatini  ta‘minlaydi  va  qolaversa  tayyor  dori  preparati  sifatidagi  kamchilik  qaysi 
texnologik  jarayon  natijasida  ro‗y  berganligini  xujjatlangan  qaydnoma  orqali  tez  aniqlab  uni 
yo‗qotish  imkonini  beradi.  TDIA  qoidalari  asosida  har  bir  korxona  o‗z  ichki  imkoniyatlari, 
ishlab chiqarish hajmi va uning davomiy-ligini hisobga olgan holda mazkur korxona dori ishlab 
chiqarishqoidalarini, ya‘ni TDIA qo‗llanmasini ishlab chiqishi kerak. Qo‗llanmada xar bir ishlab 
chiqarish  jarayoni  to‗la  aks  ettirilgan  bo‗lishi  zarur.  Ishlatiladigan  mashinalar,  apparatlar, 
anjomlarning  ish  ko‗rsatkichi  pasportda  keltirilgan  ko‗rsatkichlari  orqali  emas,  balki  ular 
ishlatilib bir – biri bilan ishlash vaqtida muvofiqlashtirilib va ishlash natijasidagi ko‗rsatkichlari 
orqali qo‗llanmada hujjatlashtirilishi kerak. Har bir ishlab chiqarish ob‘ektlari katta dori ishlab 
chiqarish  korxonalaridan  tortib  kichik  korxona,  sex,  dorixonalarda  ham  (masalan,  klinik  sinov 
uchun  )  turkum  (seriynыy)  dori  ishlab  chiqariladigan  bo‗lsa,  albatta,  TDIA  qoidalari  asosida 
qo‗llanma  ishlanishi  shart.  Qo‗llanmada  ishlab  chiqarish  jarayonlarining  yoritilishi  TDIA 
qoidalari  asosida  ishlaydigan  korxonaning  ishlab  chiqarish  jarayoniga  mos  bo‗lishi  va  ishlab 
chiqarilgan  dori  preparati  yuqori  sifatli  bo‗lishini  ta‘minlash  kerak.  TDIA  qoidalari  bo‗yicha 
ishlab chiqarilgan dori preparatining sifat ko‗rsatkichlari ularning ishlatilishi, biologik samarasi 
va dori ishlab chiqarish sanoatining litsenziyalanganligi bilan baholanadi. 
        TDIA  qoidalari  dori  sifatini  yuqori  bo‗lishini  ta‘miinlaydi.  Dori  tayyorlashkorxonalari 
uchun  xos  bo‗lgan  tayyor  dori  sifatini  taxlil  qilish  qiyin  bo‗lganda  undagi  kamchiliklarni 
(masalan, mikroblar, jihozlashva qadoqlash jarayonida uchraydigan xatoliklar) aniqlash. 
        TDIA  qoidalari  asosida  korxonada  dori  ishlab  chiqarish  bo‗yicha  tuzilgan  qo‗llanmada 
quyidagilar hisobga oligan bo‗lishi kerak:  
-  Hamma  texnologik  jarayon  aniq  ko‗rsatilgan  bo‗lishi  shart.  Ularni  muntazam  ravishda 
orttirilgan tajriba asosida qayta ko‗rish, dori sifatini talab darajasida bo‗lishini ta‘minlash zarur. 
-  Har  bir  ishlab  chiqarish  jarayoni  va  bu  jarayonga  kiritilgan  biron  bir  o‗zgarishlar  taqqoslash 
asosida sinab ko‗rilishi zarur. 
- Hamma zarur manbalar ko‗zda tutilgan bo‗lishi, ya‘ni: 
1) kerakli kvalifikatsiyaga ega bo‗lgan ma‘lumotli kadrlar; 
2) moslashtiligan va kerakli maydonga ega bo‗lgan xonalar; 
3) kerakli uskuna va jixozlar; 
4) zaruriy birlamchi xom ashyo, qadoqlash va jihozlash materiallari; 
5) tasdiqlangan usul va ko‗rsatmalar; 
6) moslashtirilgan saqlash va tashish qoidalariga amal qilinishi lozim. 
-  Bir turdagi aniq yozilgan ishlatilayotgan mahsulotga mos bo‗lgan ko‗rsatma va usullar bo‗lishi 
zarur; 
-  Ishlab  chiqarish  bayonnomalarini  to‗ldirishda  har  bir  ishlanish  to‗liq  qayd  qilinishi  shart. 
SHunda  ishlab  chiqarish  ko‗rsatmalarida  berilgan  hamma  bosqichlar  qayd  qilinganligi  hamda 
olingan mahsulotning sifat va miqdori aniq ko‗rinadi; 
-    Ishlab  chiqarish  va  ulgurji  savdo  bayonnomalari  seriyadagi  mahsulot  haqida  to‗la  ma‘lumot 
beradi. 
 

---

 
7