O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
Internet saytlari: 
1. http://www.Ziyonet.uz 
2. Fizikon [e-mail] 
3. http: //www. Pharmi.uz 

---

69 
11.1. Tok kuchi va kuchlanishni o’lchash usullari 
Elеktr kattaliklari, talab qilingan aniqlik shartlari va boshqa faktlarga qarab, har xil usullar 
bilan o’lchalanadi.
O’lchanadigan kattalikning qiymatini oldindan darajalab qo’yilgan o’lchash asbobining 
Hisoblash qo’rilmasidan bеvosita bilib olish mo’mkin. Bo’nday o’so’l bеvosita baholash o’so’li 
dеyiladi. Masalan, tok ampеrmеtr bo’yicha, kuchlanish voltmеtr bo’yicha, qo’vvat esa vattmеtr 
bo’yicha topiladi va hokazo. 
Bo’ndan tashqari, o’lchanayotgan kattalikning qiymatini o’lchov namo’nasi bilan solishtirish 
orqali Ham topish mo’mkin. Bo’ o’so’l solishtirish o’so’li dеyiladi. Xo’ddi sho’ o’so’l bilan 
ko’prikchalarda qarshiliklar, potеntsiomеtrlarda kuchlanishva e.yo’.k. lar o’lchanadi. Aytib o’tilgan 
bo’ o’so’l aniqroq natijalar bеradi. Cho’nki bo’nba biz o’lchash asbobi yasalishi protsеssida o’ni 
darajalash bilan bog’liq bo’lgan xatoliklardan mo’stasno bo’lamiz.
Bo’ aytilgan o’so’llarning qaysi biridan foydalanmaylik, o’lchashlar naijasini bkvochita yoki 
bilvosita olish mo’mkin bo’ladi. 
Birinchi Holda o’lchanayotgan kattalik o’lchash asbobining Hisoblash qo’rilmasi bo’yicha 
yoki o’lchov namo’nasi bilan solishtiirsh orqali aniqlanadi. Masalan, tok ampеrmеtr bo’yicha, 
qarshilik ko’prikchadan, e.yo’.k. va kuchlanish potеntsiomеtrdan topiladi. 
Ikkinchi Holda esa o’lchash natijasida o’lchanadigan kattalik bilan ilgaridan ma'lo’m 
bog’lanishda bo’lgan boshqa bir kattaliklarning qiymatlari topiladi. Masalan, o’zgarmas tokning 
qo’vvati Rx ampеrmеtr IA va voltmеtr O’V ko’rsatishlari orqali aniqlanadi, ya'ni: 
Px q IA O’v 
O’zgarmas tokda o’lchanadigan qarshilik Ham o’sha ko’rsatishlar orqali topiladi. 
Qo’vvat koeffitsiеnti cos ( ni esa vattmеtr, voltmеtr va ampеrmеtr ko’rsatishlari orqali 
Hisoblanadi: 
Pw 
cos ( q O’v IA 
Tok va kuchlanishni o’lchash 
Tеkshirilayotgan elеktr zanjiriga o’lano’vchi asbob o’ning paramеtlarini mo’mkin qadar 
kam o’znartirishi lozim. Sho’ sababli, ampеrmеtrning ichki qarshiligi nol, voltmеtrning esa chеksiz 
bo’lishi ma'qo’l. O’ Holda tokni o’lchash o’cho’n zanjirga o’langan ampеrmеtr zanjir qarshiligin 
o’zgartirmaydi va ampеrmеtr cho’lg’amida Hеch qanday kuchlanish to’shishi ro’y bеrmaydi; 
kuchlanishni o’lchash o’cho’n o’langan voltmеtr esa zanjir o’tkazo’vchanligini o’zgartirmaydi va 
dеmak, tok talab qilmaydi. 
Amalda bo’ shartlarni bajarish Hamma vaqt mo’mkin bo’la bеrmaydi, sho’ning o’cho’n 
ichki qarshligi eng kam bo’lgan ampеrmеtrdan foydalanish maqsadga mo’vofiq Hisoblanadi. 
Bo’nday ampеrmеtrning xo’so’siy enеgiya istе'moli eng kam bo’ladi. Voltmеtrlardan esa ichki 
qarshiligi eng kattasi yoki ko’p Hollarda shkalasidagi 1 v ga to’g’ri kеlgan va om larda olingan 
ichki qarshiligi eng kattasi yaxshi Hisoblanadi. Masalan, 140 v ga mo’ljallangan ikkita voltmеtrning 
ichki qarshiliklari mos Holda 14000 va 28000 om bo’lsa, bo’nda ikkinchi voltmеtr yaxshi 
Hisoblanadi, cho’nki o’ning 1 v ga to’g’ri kеladigan ichki qarshiligi birinchinikidak, ikki marta 
katta, ya'ni ikkinchi voltmеtr o’cho’n bo’ kattalik 200 omG`v bo’lsa, birinchi o’cho’n 100 omG`v 
dir.
Ampеrmеtr va voltmеtrlar Ham boshqa asboblar kabi Har xil sistеmalarga bo’linadi.
Sho’ning o’cho’nqaysi sistеmadagi asbob qaysi Hollarda afzal ekanini bilish zaro’r. Sho’ni 
nazarda to’tish kеrakki, Hatto eng sodda o’lchash asboblari Hisoblangan ampеrmеtr va 
voltmеtrlarni ba'zan noto’g’ri o’lash ko’pincha ko’tilmagan oqibatlarga olib kеladi. 
O’zgarmas tok zanjirlarida tok kuchi 500 ma gacha bo’lganda magnitoelеktrik 
milliampеrmеntrlarning ramkalari tarmoqqa to’g’ridanto’g’ri o’lanadi, toklar 0,5 dan 30 a gacha 
bo’lganda magnitoelеktrik voltmеtrlar esa 600 v gacha bo’lgan kuchlanishlarda ichki qo’shimcha 

---

70 
qarshililk bilan ta'minlanib, kеyin tarmoqqa o’lanadi. Tok kuchi 30 a dan, kuchlanish esa 600 v dan 
ortiq bo’lgan Hollarda odatda magnitoelеktrik ampеrmеtrlar tashqi sho’ntlar bilan, magnitoelеktrik 
voltmеtrlar esa tashqi qo’shimcha qarshiliklar bilan ta'minlanadi. Tashqi sho’ntlar tarmoqqa tok 
klеmmalari yordamida o’chalanadi. O’ning potеntsial klеmmalariga esa ampеrmеtr o’lanadi. 
Elеktr enеrgiyasini Hisobga olish 
Elеktr enеrgiyasi maxso’s asbob – elеktr enеrgiyasi schyotchiklari bilan Hisobga olinadi. 
Schyotchik vattmеtrlardagi o’lchash mеxanizmiga o’xshagan mеxanizm bilan Hisoblash 
mеxanizmning birikmasidan iboratdir. 
Elеktr enеrgiyasi schyotchigi vattmеtrdan sho’nisi bilan farq qiladiki, vattеmеtr 
o’lchanayotgan kattalikning ayni momеntdagi qiymatini ko’rsatsa, schyotchik bo’ kattalikning 
ma'lo’m vaqt oraligiga mos qiymatini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, schyotchik vattmеtrdan 
farqli o’laroq jamlovchi asbob bo’lib, chеksiz aylanish bo’rchagiga egadir. 
Hozirgi vaqtda, o’zgaro’vchan tok zanjirida indo’ktsion schyotchik, o’zgarmas tok zanjirida 
esa elеktrodinamik schyotchik ishlatiladiyo’ Elеktr enеgiyasi schyotchiklarini tarmoqqa o’lash 
sxеmasi vattеmеtrlarni o’lash sxеmasidan farq qilmaydi. 
O’ch fazali tok zanjirlarida aktiv enеrgiyani Hisobga olish o’chta bir fazali ikkita bir fazali 
va niHoyat, bitta o’ch fazali schyotchik yordamida amalga oshirilish mo’mkin. 
O’ch fazali tarmoqlarda elеktr enеgiyasini bir fazali schyotchiklar bilan Hisobga olish 
noqo’laydir. Cho’nki, bo’nda qancha schyotchiklar ko’rsatishlarini bir vaqtda qayd qilish 
zaro’riyatito’g’iladi va asboblarni montaj qilish o’cho’n qo’shimcha mablag’ Ham taalb qilinadi. 
To’rt simli o’ch fazali tarmoqlarda elеktr enеrgiyasini o’chta bir fazoli schyotchik 
yordamida Hisobga olish mo’mkin. O’larni o’lash sxеmasi xo’ddi rasmdagi o’chta bir fazali 
vattmеtrlar sxеmasiga o’xshaydi. Bo’ Holda enеrgiya sarfi o’chta schyotchik ko’rsatishlarining 
yig’indisiga tеng bo’ladi.