O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
sezgirligi yuqori ( 5 bo’l/mka gacha ) ;
 
temperatura ta’siri juda kam ;
 
iste’mol quvati kam (bir necha mikrovatgacha bo’lishi mumkin ) ;
 
ko’rsatishlari tashqi magnit maydon ta’siriga bog’liq emas .
 
Mana shu hususiyatlari tufayli magnitoelektrik sistemadagi asboblar boshqa sistemadagi 
asboblarga nisbatan o’zgarmas tok zanjirida ampermetr va voltmetrlar sifatida juda keng 
qo’llaniladi. Bu asboblarni tog’rilagichlar orqali o’zgaruvchan to’k zanjirida ishlatish mumkin. Shu 
bilan birga ularning kamchiliklari ham bor:
- faqat o’zgarmas to’k zanjiridagina bevosita ishlatiladi,
- o’ta yuklanishga sezgir ( o’ta yuklanish natijasida prujinalar qiziydi va o’zining elastiklik
hossalarini yoqotadi ) 
- narxi nisbatan qimmat. 
 
4.3. Elektromagnitik o’lchash asboblarining 
tuzilishi va ishlash pirinspi
Elektromgnit sistemadagi asboblarning ishlash pirinspi po’lat o’zakning tokli g’altakka tortilish 
hodisasiga asoslangan. Ko’p xollarda po’lat o’zak o’qqa ekssentrik tarzda mahkamlangan diskdan 
iborat bo’ladi, g’altakka esa tirqishsimon teshikli qilib yassi shakilda yasaladi. G’altakdan to’k o’tgan
paytda o’zak magnitlanadi va unga tortiladi. Bunda hosil bo’ladigan F kuch aylantiruvchi moment
hosil qiladi va harakatlantiruvchi qism buriladi (4.3-rasm).
4.3-rasm. Elektromagnit sistemadagi o’lchash asbobi: 
a-ishlash prinsipi; b- tuzilish sxemasi; v- astatik mexanizmning tuzilish sxemasi. 
Prujina harakatlanuvchi qismning burulish burchagi aylantiruvchi momentga proporsional 
bo’ladigan qilib tanlanadi, o’z navbatida aylantiruvchi momentga g’altakdagi tok kuchining kvadratiga 
proporsional boladi:
M
ayl
= KI
2
Bu yerda, K - proporsionallik koeffitsienti.

---

61 
Bu tenglamadan asbob shkalasi kvadratik ekanligi ko’rinadi lekin o’zakning shakli va uning 
joylashishini o’zgartirish bilan shkalaning ish qismida uning bir tekisligiga erishish mumkin.
Harakatlanuvchi qismini tinchlantirish uchun havoiy yoki magnitoinduksion tinchlantirgichlardan 
foydalaniladi. Aylantiruvchi momentning kattaligi qo’zg’almas g’altak hosil qilgan maydon 
kuchlanganligiga bog’liq bo’lgani uchun, o’z – o’zidan ko’rinadiki unga tashqi magnit maydoni 
qo’shilib aylantiruvchi momentni ham o’zgartiradi, natijada asbobning qo’shimcha o’lchash hatoligi 
ortadi. Hususiy magnit maydon induksiyasi katta emas, shuning uchun tashqi maydonlar ta’sirida hosil 
qiluvchi qo’shimcha hatolik ancha katta bo’lishi mumkin.
O’lchash mexanizmini po’lat ekran bilan ekranlash natijasida tashqi maydon ta’sirini bir miqdor 
kamaytirish mumkin. 0,5 aniqlik klassida asboblarda tashqi magnit maydon ta’sirida sodir bo’ladigan 
hatolikni kamaytirish uchun astatik qurilmali mexanizmlar ishlatiladi. Elektrodinamik sistemadagi
asboblardagidek ular strelkaga mahkamlangan umumiy o’qqa tasir qiladigan ikkita mehanizmdan 
iborat.
G’altaklar ularning magnit maydoni qarama-qarshi yo’naladigan qilib ulangan, lekin 
mehanizmlarning aylantiruvchi momentlari ta’sir qiladi.
Agar astatik mexanizmga tashqi magnit maydon ta’sir qilsa buning natijasida mexanizmlar 
birining magnit maydoni, masalan, kuchaysa ikkinchisida bir miqdor kuchsizlanadi, chunki g’altaklar 
maydoni qarama-qarshi yo’nalgan. Shunday qilib, tashqi magnit maydon ta’sirida mexanizmlardan 
birida aylantiruvchi momenti ortsa ikkinchisida kamayadi , shuning uchun harakatlanuvchi sistemaga 
ta’sir qiliuvchi moment o’zgarishsiz qoladi.
Elektromagnit sistemadagi asboblar o’zgarmas va o’zgaruvchan tok zanjirida ishlatish mumkin, 
chunki tok yo’nalishi o’zgarishida magnit maydon yo’nalishi o’zgarsa ham tasir etuvchi F kuch 
yo’nalishi o’zgarmaydi. Chunki o’zak janubiy qutbga ham , shimoliy qutbga ham bir hilda tortiladi.
Elektromagnit sistemadagi o’lchov asboblarning afzalliklari : 
tuzilishi sodda ; 
mustahkam ishda ishonchli ; 
o’zgarmas va o’zgaruvchan tok zanjirlarda ishlatilishi mumkin ; 
o’ta nagruskaga chidamli ; 
arzon ; 
Bu asbobllarning kamchiliklari : 
ko’rsatishi tashqi magnit maydonlar ta’siriga bog’liq ; 
aniqligi nisbatan kichik (0,5 klassdan ortiq emas .) 
Elektromagnit sistemadagi mexanizmlar o’zgarmas va o’zgaruvchan yoki faqat o’zgaruvchan tok 
zanjirlarida foydalaniladigan ampermetr va voltmeterlarda ishlatiladi. 
Elektrdinamik o’lchash asboblarining tuzilishi va ishlash prinspi. Elektrdinamik sistemadagi 
o’lchash asboblarining ishlash prinspi ham magnitoelektrik sistema asboblarning ishlash prinspiga 
o’xshash, lekin bu sistema asboblarida 
 
magnit maydonini doimiy magnit hosil qilmaydi, balki tok 
o’tkazuvchi qo’zgalmas g’altak hosil qiladi. 
Harakatlanuvchi sistemaning tuzilish magnitoelektrik sistemadagi o’chov asboblarning 
konstruksiyasidan farq qilmaydi.
Agar harakatlanmaydigan g’altakdan I
1
tok, harakatlanuvchi g’altakdan I
2
tok o’tkazilsa, I
2
tok o’tuvchi ramka qo’zg’almas g’altak 1 ning maydonida bo’lib qoladi va unga magnitoelektrk 
sistemadagi asboblardagi kabi aylantiruvchi moment ta’sir qiladi. Bu moment I
1
va I
2
toklar kattaligiga 
bog’liq bo’ladi, umuman olganda bu moment g’altaklar magnit oqimlarining o’zaro ta’siri natijasida 
hosil bo’ladi, bu magnit oqimlar I
1
va I
2
toklarning kattaligiga bog’liqdir. Shunday qilib, 
M
ayl
= Ф
1
Ф
2
= I
1
I
2
. (4.1) 
Aylantiruvchi momentning ikki tokka bog’liqligi bu asboblarni faqat doimiy tok zanjirida 
emas, balki o’zgaruvchan tok zanjirida ishlatish imkononi beradi. Haqiqatdan ham I
1
tok yo’nalishi 
o’zgarishi bilan ramka turgan magnit oqim yo’nalishi ham o’zgaradi, bu paytda ramka ta’sir 
qiluvchi F kuch yo’nalishi ham o’zgarishi kerak. Lekin I
1
tok yo’nalishini o’zgartirgan paytda I
2
tok 

---

62 
ham ramkada o’zgaradi shu tufayli aylantiruvchi moment o’z yo’nalishini yana teskarisiga 
o’zgartiradi va uning yo’nalishi avvalgidek qoladi..
Binobarin, o’zgaruvchan tok o’z yo’nalishini o’zgartirgan sari aylantiruvchi moment hamma
vaqt bir tomonga qarab ta’sir etadi uning kattaligi o’zgaruvchan tok o’zgarishiga qarab o’zgaradi. 
Asbobning harakatlanuvchi qismi inertsya ta’siri ostida aylantiruvchi momentning oniy 
o’zgarishiga moslanib unga ergashib tebrana olmaydi, uning og’ishi aylantiruvchi momentning T 
davrdagi M
o’r
o’rtacha qiymatiga proporsional boladi .
(4.1) tenglamaga asosan aylantiruvchi momentning biror vaqtdagi oniy qiymati