O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

a) 
b) 
8.1-rasm.
Avtomatik yuqori aniqlikga ega bo‘lgan «Rol ½ » (a) va yarim avtomat 
ko‘rinishidagi «Polax-2L» (b) polyarimetrlarining umumiy ko‘rinishi 
kuchlanganligi 

)
Н
(
vektorlari o‘zaro tik yo‘nalgan bo‘lib (
;
;
;
H
E
H
E





e
0

H
0
; 
e
0
/H
0
=377), to‘lqinning tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan tekisiklarda tebranadi. 

---

181 
SHuning uchun yorug‘lik nuri ko‘ndalang to‘lqindan iborat. YOrug‘lik nuri muhitga tushganda 
undagi elektronlarga asosan o‘zgaruvchan elektr maydoni ta’sir qiladi (magnit maydonining ta’siri 
juda kuchsiz bo‘ladi). SHuning uchun yorug‘lik to‘lqinida elektr maydon kuchlanganlik vektorining 
tebranishiga e’tibor beriladi (8.2-rasm). 
Elektr vektorlari har xil tekisliklarda tebranadigan nurga tabiiy nur deb ataladi (8.3–rasm). 
Elektr vektori aniq bir tekislikda tebranadigan nurlarga esa qutblangan nur deb ataladi (8.3–rasm). 
8.2-rasm. Elektromagnit to‘lqinlarini tarqalish yo‘nalishi. 
Elektr vektori tebranayotgan tekislikka qutblanish tekisligi deyiladi. Har qanday yorug‘lik 
manbaidan tabiiy nur tarqaladi. Tabiiy nur ayrim kristallardan o‘tganda (masalan: island shpati, 
turmalin) qutblangan nur hosil bo‘ladi. Bunday kristallarga polyarizatorlar deb ataladi. Qutblangan 
nurning qutblanish tekisligi analizator yordamida aniqlanadi. Har qanday polyarizatordan analizator 
sifatida foydalansa bo‘ladi. YOrug‘lik nurlari ba’zan dielektriklardan (suv, shisha) qaytganda ham 
qutblanadi. 
8.3–rasm. Tabiiy, qutblangan va qisman qutblangan
nurlarni tarqalish yo‘nalishlari. 
Bryuster qonuni
. YOrug‘lik tushish burchagining tangensi dielektrikning absolyut sindirish 
ko‘rsatkichiga teng bo‘lsa, qaytgan nur to‘liq qutblanadi (8.4-rasm). Bu qonun Bryuster qonuni 
deb, undagi α burchak esa Bryuster burchagi deb ataladi. 
8.4-rasm. Bryuster qonuni bo‘yicha yorug‘likning qutblanishi. 
Har qanday qutblangan nur ma’lum intensivlikka ega bo‘ladi. Agar bunday nur analizator 
orqali o‘tkazilsa, uning intensivligi o‘zgaradi. Intensivlikning qanday o‘zgarishi polyarizator bilan 

---

182 
analizator qutblanish tekisliklari RR va AA ning bir-birlariga nisbatan joylashishiga bog‘liq (8.5–
rasm). 
8.5-rasm. Polyarizator va analizatorning bir-biriga 
nisbatan joylashishi: 1- yorug‘lik manbai; 2- tabiiy nur; 
3- polyarizator; 4- qutblangan nur; 5- kyuveta; 6-30
o
ga burilgan 
qutblangan nur; 7- analizator; 8- kuzatuvchi. 
Tabiiy yorug‘likning nuri kristallning bosh optik o‘qi bo‘yicha o‘tayotgan bo‘lsa, u holda bu 
nur shu kristaldan chiqqandan so‘ng o‘zining xossalarini o‘zgartirmaydi, lekin ko‘p hollarda yassi 
qutblangan yorug‘lik ba’zi bir kristallarga tushganda (kvars, kinovar) E vektorning tebranish 
tekisligi qandaydir burchakka buriladi, bunday moddalarga optik aktiv moddalar deb ataladi. Optik 
aktiv moddalarga qand eritmasi ham kiradi. Optik aktiv moddalarda E vektori tebranish
tekisligining burilish yo‘nalishi bilan har xil bo‘ladi. E vektori tebranish tekisligining burilishi 
kuzatuvchi uchun soat strelkasi yo‘nalishida bo‘lsa, bunda modda o‘ngga buruvchi deb ataladi. 
Agar soat strelkasi yo‘nalishiga teskari bo‘lsa, bunday modda chapga buruvchi deb ataladi.
Ko‘p moddalar, masalan: kvars 2 xil modifikatsiyada mavjud bo‘ladi. Birinchisi o‘ngga bursa, 
ikkinchisi chapga buradi. Optik aktiv moddalar eritmasidagi qutblanish tekisligining burilish 
burchagi (

) shu moddaning konsentratsiyasiga (S), nurning eritmadagi yo‘l uzunligiga (

) to‘g‘ri 
proportsional, ya’ni: 
(18.1) 
bu erda, 


- proporsionallik koeffitsienti yoki solishtirma burilish burchagi bo‘lib, u 
 
C
0





(18.2) 
ifodaga ko‘ra

= 1 dm va S =1 g/sm
3
bo‘lgandagi burilish burchagiga teng. 

ni graduslarda,

ni 
dm
larda va S ni g/sm
3
larda ifodalash qabul qilingan. Solishtirma 
burilish burchagi temperaturaga bog‘liq va yorug‘lik to‘lqin uzunligining kvadratiga taxminan 
teskari proportsional. YUqoridagilardan noma’lum eritmalar konsentratsiyasi 18.1 formulaga ko‘ra 
(18.3) 
ifoda bilan aniqlanadi. Bu usul biofizik tadqiqotlarda va tabobatda siydikdagi qandning va qondagi 
qandning konsentratsiyasini aniqlash uchun keng qo‘llaniladi. Bunda qo‘llaniladigan o‘lchash 
qurilmasi polyarimetr yoki saxarimetrlar deb ataladi. Polyarimetrning tuzilish sxemasi 18.6-rasmda 
tasvirlangan. 

---

183 
8.6-rasm. Polyarimetrning tuzilish sxemasi: 
R-polyarizator; A- analizator; T- qand eritmasi
solingan kyuveta- trubka. 
Polyarizator qutblanish tekisligining burilish burchagini kuzatishning eng sodda qurilmasi 
hisoblanadi. Trubkada suyuqlik yo‘q holatda analizatorni shunday burish kerakki kelayotgan 
yorug‘lik butunlay ko‘rinmasin (Nikol prizmalar bir-biriga tik). Agar trubkani suyuqlik bilan 
to‘ldirib qo‘ysak, u holatda tebranish tekisligining burilishi natijasida kuzatish soxasida yorug‘lik 
hosil bo‘ladi. Analizatorni bu soxasida yana qorong‘ulik hosil bo‘lguncha burish kerak, burilish 
burchagi 

E vektor tebranish tekisligining burilishiga teng bo‘ladi. Quyida biz optik aktiv 
moddalar hamda dori vositalari tarkibidagi ta’sir etuvchi moddalarni konsentratsiyasini aniqlash 
uchun ishlatiladigan polyarimetrlarni qiyoslash metodikasi bilan tanishamiz.