O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

ishchi yoki qaynoq spayi
deyiladi; ikkinchi spay esa 
erkin va 
sovuq
nomini oladi.
1.5-rasm. Termoelektrik zanjirlarni sxemasi: 
a - ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan tuzilgan zanjir; b – termopara zanjiriga uchinchi 
o‘tkazuvchini ulash sxemasi.
A va V o‘tkazgichlaridan iborat yopiq zanjirning, spay t va t
o
haroratgacha qizdirgandagi 
jamlanma elektr harakatlantiruvchi kuchini quyidagi tenglama bilan ifoda ettirsa bo‘ladi. :
bunda,
E
AB
(t,t
o
)
–termoparani jamlanma t.e.m.s.; 
e
AB
(t), e
BA
(t
o
)
–o‘tkazgichlar tutashgan joylarda 
paydo bo‘lgan potensiallar.
E 
e 
indekslari elektr yurituvchi kuchning yo‘nalishlarini ko‘rsatadi: A dan V ga yoki V dan 
A ga. Indekslar tartibini o‘zgarishlarida, masalan, e
VA
0 simvolda belgi ham o‘zgarishi kerak, 
ya’ni: 
e
spaylarning potensiali haroratga bog‘liq bo‘lgani tufayli, qo‘shilish joyni haroratlari turlicha 
bo‘lgan ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan iborat zanjirda kuzatiladigan elektr yurituvchi 
kuchning jamlanma t va t
o
haroratlari funksiyasini farqlariga teng:
Spaylardan birini haroratini doimiy ravishda ushlab turgan holda, masalan, o 
t
0
=const
, ya’ni 
f
2
(t
o
)=const
kabi taxmin qilib quyidagini olamiz
:
bunda 
f(t)=f
1
(t)
-const. 
Shunday qilib, agar ushbu termopara uchun eksperimental, ya’ni darajalashtirish yo‘li bilan 
oxirgi bog‘liqlik (*) topilgan bo‘lsa, unda noma’lum haroratni o‘lchash, termoparani uncha katta 
bo‘lmagan (1
o
S ga 0,01 – 0,06 mV) lekin o‘lchash asbob vositasida o‘lchashga etarli bo‘lgan t 
elektr yurituvchi kuchni aniqlashga olib keladi. Termopara zanjiriga uchinchi o‘tkazgichni 
kirititishda (1.5b-rasm), agar oxirgisini nixoyalari bir hil haroratga ega bo‘lsa, termoparani elektr 
yurituvchi kuchi o‘zgarmaydi (shuni o‘zi bir qancha o‘tkazgichlarga ham tegishli). 

---

137 
Qoida bo‘yicha, termoparalar erkin spayni t
o
=0
o
C haroratida darajalanadi. Haqiqatdan ham 
terpoparani sovuq spaylarini harorati 0 
o
S da farqlanadi. SHuning uchun xaqiqiy haroratni topish 
uchun tenglama bo‘yicha tuzatma kiritiladi:
bunda 
E
AB
(t,t
o
)
–spaylarni ishchi 
t
va erkin 
t

o
haroratlarida termoparada hosil bo‘lgan elektr 
yurituvchi kuch; 
E
AB
(t

o
,t
o
)
-ishchi 
t
va erkin 
t

o
spayni haroratlarida termoparada hosil bo‘lgan 
elektr yurituvchi kuch.
t

o
>t
o
bo‘lganda tuzatma 
E(t

o
,t
o 
)
plyus ishoraga,
t

o

o
 
b
o‘lganda esa minus ishoraga ega bo‘ladi.
 
 
Konstruktiv jihatdan termopara o‘zida xar xil metalldan tayyorlangan ikkita simni bir-biriga 
ulanishi asosida hosil qilinadi, ularni qizdirilgan oxirgi uchlari burab qayriladi keyin esa 
kavsharlanadi yoki payvanlanadi (1.6-rasm).
1.6-Texnik termoparalar: 
A-tTPP termopara; b-TXK va TXA termoparalar; 1- ishchi spay; 2- chinni ximoya g‘ilof ; 3 chinni 
trubka ; 4-metallik trubka; 5-termoelektrodlar; 6- chinni marjonlar; 7- harakatlanmaydigan
shtutser. 
Termoelektrodlar odatda bir kanalli yoki ikki kanalli chinni trubkalar bilan izolyasiya 
qilinadi va himoyalovchi g‘ilofga joylashtiriladi. Tashqi zanjirda termoelektrodlarni birlashtirish
uchun termoparalarning elektrizolyasiyalovchi materialdan tayyorlangan qalpoqchalari xizmat 
qiladi. 
Atrof-muhit haroratini o‘zgarishining vujudga kelgan elektr yurituvchi kuch kattaligiga 
ta’sirini bartaraf etish uchun termoparani bo‘sh bo‘lgan uchlarini termostatlashtiriladi yoki maxsus 
kompensatsiyalovchi qurilma qo‘llaniladi.
Termoparalarni ikkilamchi asboblar bilan biriktirish termoelektrodli simlar orqali amalga 
oshiriladi.
Simlar termoparalarni o‘zi tayyorlangan materiallardan yoki termoparani elektr 
yurituvchi kuchiga teng bo‘lgan, 100
0
S haroratda uni elektr yurituvchi kuchini oshirib beradigan
boshqa qotishmalardan tayyorlanadi.
Haroratni o‘lchash uchun termopara majmuasida ikkilamchi asboblar sifatida, qoidaga ko‘ra
laboratoriga xos yoki avtomatik potensiometrlar yoki millivoltmetrlardan foydalaniladi.
Seriyali chiqariladigan termoparalarning asosiy ma’lumotlari 1.1-va 1.2-jadvallarda 
keltirilgan (qavsda o‘lchashning qisqa rejimida o‘lchashni yuqori chegaralari ko‘rsatilgan). 
1.1-jadval 

---

138 
Seriyali 
chiqariladigan 
termoparalarni 
 
turi 
Darajalanishni 
ifodalanishi va 
nomlanishi 
 
O‘lchashning oraliqlari
 
t.e.d. 
t
o
=0 
o
S 
t=100
o
C
 
quyi
yuqori
TXK
 
XK(xromel-
kopel)
 
-50 
o
S
 
600 (800) 
o
S
 
6,95 mV
 
TXA
 
XA (xromel-
alyumel)
 
-50 
o
S
 
1000 (1300) 
o
C
 
4,1 mV
 
TPR
 
PR-30/6 
(platinorodiy 
30% 
platina 6%)
 
+300 
o
S
 
1600 (1800) 
o
S
 
0 mV
 
TPP
 
PP-
1(platinorodiy 
10%-platina)
 
-20 
o
S
 
1300 (1600) 
o
S
 
0,643 mV
 
Ba’zir bir termoparalarni standart darajalashtirish tavsiflari 1.2-jadvalda keltirilgan. 
1.2-jadval 
t, 
o
S 
darajalashtirish 
0 
20 
40 
50 
60 
80 
100 
200 
300 
XK 
0 
1,31 
2,66 
3,35 
4,05 
5,48 
6,95 
14,66 
22,91 
XA 
0 
0,80 
1,61 
2,02 
2,43 
3,26 
4,10 
8,13 
12,21 
PP-1 
0 
0,112 
0,234 
0,299 
0,368 
0,500 
0,643 
1,436 
2,314