O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Dori turlari texnologiyasi kafedrasi Mavzu: Fitopreparatlarning rivojlanish tarixi

O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi

Toshkent farmatsevtika instituti

Dori turlari texnologiyasi kafedrasi

Mavzu: Fitopreparatlarning rivojlanish tarixi

Bajardi: Otanazarov Ortiqbek

Tekshirdi: Dustmurodova Sh

Toshkеnt-2021

Reja:

1. 
   Kirish
   
   1. 
      Mavzuning ahamiyati va dolzarbligi
      
2. 
   Adabiyotlar sharhi
   

2.1 fitopreparatlarning rivojlanish tarixi

2.2 fitopreparatlarda ishlatilatiladigan o’simliklar

2.3 damlama va qaynatma tayyorlash texnologiyasi

3. 
   Tajriba qismi
   

3.1 surgi sifatida ishlatiladigan fitopreparatlar

3.2 tinchlantiruvchi tasirga ega fitopreparatlar

4. 
   Xulosa
   
5. 
   Adabiyotlar ro’yxati
   

I.Kirish

1.1 Mavzuning ahamiyati va dolzarbligi

Tabobat paydo bo‗lgandan boshlab odamlar dorivor

o‗simliklarni turli xastaliklar uchun xar xil usullarda ishlatib kelganlar. Zamonaviy fizikkimyoviy usullar rivojlana boshlashi bilan o‗simliklar kimyosi va farmakologiyasining muvoffaqiyatlari natijasida ba‘zi o‗simliklarni shifobaxsh ekanligi aniqlandi. Botaniklar,

kimyogarlar va farmakologlarning izlanishlari o‗simlik tarkibida moddalarning xar xil sinflaridan (alkaloidlar, glikozidlar, flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi moddalar va boshqalar) qimmatbaxo dori vositalarni ajratib olish imkoniyatiga ega bo‗lishdir. Bu

izlanishlar natijasida fitopreparatlar kimyosi va texnologiyasi fani vujudga keldi.Fitopreparatlar kimyosi va texnologiyasi fani o‗simliklar kimyosini va o‗simliklardan olinadigan dorivor maxsulotlarni analiz qilish usullari va ularni sanoatda olinish texnologiyalarini o‗rgatadi.Fitopreparatlar ishlab chiqarish texnologiyasi murakkab va ko‗p bosqichlidir. O‗simlik tarkibining murakkabligi va kimyoviy tarkibining xar xilligi, o‗simlik xom

ashyosini sifatini aniqlashda qiyinchilik tu\diradi.

Xozirgi davrda tabobatimizda keng tarqalgan va o\ir kasalliklarni davolash uchun o‗simliklardan tayyorlangan yangi dorivor preparatlar zarurdir. Buning uchun shu O‗simliklarning kasalliklarni davolash xususiyatga ega biologik faol moddalarga boy

bo‗lgan qismlaridan - ya‘ni ba‘zi o‗simliklarning er osti organlaridan

3

(ildiz, ildizpoya, tuganak yoki piyoz), ba‘zilarining esa er ustki

organlaridan (barg, gul, meva, urug‗, po‗stloq yoki o‗t o‗simliklarning butunlay er ustki qismi-o‗ti) foydalaniladi.

Fitopreparatlar kimyosi va texnologiyasining tibbiyotdagi axamiyati kattadir. CHunki kimyo fanining ayniqsa sintetik kimyoning yuqori darajada taraqqiy qilishiga va ko‗plab kuchli ta‘sir etuvchi dorivor moddalar sintez yo‗li bilan olinishiga qaramay

tibbiyotda qo‗llaniladigan dorivor preparatlarning 40% ga yaqini o‗simliklardan olinadi. Bu raqam ayrim kasalliklarni, masalan yurak-qon tomirlari kasalliklarini davolash soxasida ishlatiladigan dorivor preparatlarda 80% ni tashkil qiladi. Kelajakda tibbiyotda

dorivor o‗simliklar va ulardan olinadigan dorivor preparatlarni yanada ko‗proq ishlatish rejalashtirilmoqda.

Dorivor o‗simliklarga va ulardan olinadigan preparatlarga tibbiyot soxasida bo‗lgan talabning ortib borishiga asosiy sabab sintez yo‗li bilan olingan xar bir kimyoviy dorivor preparatni uzoq vaqt uzluksiz ravishda iste‘mol qilish inson va xayvon organizmida turli

noxush o‗zgarishlarni yuzaga keltirishidir. SHunga ko‗ra so‗nggi vaqtlarda butun dunyoda o‗simlik dorivor preparatlariga - fitopreparatlarga va dorivor o‗simliklarga extiyoj

ortmoqda. Bu esa o‗z navbatida fanning axamiyatini yanada ortishiga olib keladi.

II.Adabiyotlar sharhi.

2.1 fitopreparatlarning rivojlanish tarixi

So'nggi 150 yil ichida tibbiyotda kimyoviy sintez natijasida olingan dorilar tobora ko'proq qo'llanilib kelinayotganiga va so'nggi bir necha

4 (A1.A3.A8)

o'n yilliklar ichida genetik muhandislik va biotexnologiyalar

yordamida olinganiga qaramay, o'simlik tibbiyotiga qiziqish nafaqat kamaymayapti, ammo, ehtimol, bugungi kunda u o'zining zamonaviy uyg'onishini boshdan kechirmoqda, bu zamonaviy tibbiyotning zamonaviy davri kashfiyotchisi rolini o'ynashi mumkin.

Ba'zi tadqiqotchilar buning sababini terapevtik muvaffaqiyatsizliklar va yatrogen asoratlarda ko'rishadi, ular orasida "talidomid fojiasi", polifarmatsiya va "giyohvandlik kasalligi" deb nomlangan yangi nozologik shaklning paydo bo'lishi kabi yorqin misollar sifatida qayd etishadi (Sokolov S.Ya., Zamotaev) I. P., 1984). Shu bilan birga, ular giyohvand moddalarning nojo'ya ta'siri muammosi nafaqat tibbiy, balki iqtisodiy ham muammo ekanligini ta'kidlamoqdalar. Shunday qilib, turli mamlakatlarda giyohvandlik asoratlari bilan bog'liq xarajatlar sog'liqni saqlashga sarflanadigan xarajatlarning 5 dan 17% gacha (Kelly M. va boshq., 2006). Yangi paydo bo'layotgan nojo'ya reaktsiyalar bilan bog'liq ravishda kasalxonalarga yotqizilgan bemorlar kasalxonaga yotqizilgan bemorlarning umumiy sonining 2,5-28% ni tashkil qiladi (Gerasimov VB, Yagudina RI, 2006). Umumiy aholining 2-3% nojo'ya ta'sirlardan aziyat chekadi (Shear NH, Del Rosso J.Q., Phillips E. va boshq., 2000). Dori vositalarining asoratlari tufayli Qo'shma Shtatlardagi bemorlarning 15-30% kasalxonaga yotqiziladi (Kane-Gill S., Weber RJ, 2006) va kasalxonaga yotqizilishning uzaytirilishining sababi bemorlarning 10% ining salbiy reaktsiyasidir (Forster Alan J va boshq., 2004). Masalan, antibiotiklarga chidamli mikroorganizmlarning paydo bo'lishiga olib keladigan dori-darmonlarni nazoratsiz va mantiqsiz ishlatish alohida muammo bo'lib qoldi.

Boshqa tomondan, muqobil tibbiyotning bir qismi bo'lgan o'simlik

5

tibbiyotiga bo'lgan qiziqish yoki uni yana bir bor qo'shimcha qilib

aytadigan bo'lsak, bu tarixiy jihatdir: «Hech narsa xatoga yo'l qo'ymaslik uchun xizmat qilgan o'tmishni tashlab yuborishdan boshqa narsa emas. hozirgi kun »(L.I. Gersen). Tabiiy kelib chiqadigan giyohvand moddalarni iste'mol qilishga asoslangan terapiya qadimgi ildizlarga ega - 19-asrning boshlariga qadar. ma'lum bo'lgan va keng tarqalgan bo'lib asosan xom ashyo yoki eng yaxshi holda o'simlik, hayvonot yoki mineral kelib chiqishi mahsulotlarini nisbatan oddiy qayta ishlashga duchor bo'lgan dorilar. Dorivor maqsadlar uchun o'simliklardan dunyoning barcha xalqlari qadim zamonlardan beri foydalanib kelmoqdalar. Qadimgi Xitoyda miloddan avvalgi 2700 yil. e. rubar, ergot, ginseng, afyun ishlatilgan; Miloddan avvalgi 1500 yildan qadimgi Misrda. e. kastor yog'i o'simliklari, yalpiz, shuvoq, dengiz piyozining shifobaxsh ta'siri haqida bilar edi. Gretsiyadagi kabi Rimda ham dorivor o'simliklar maxsus bog'larda o'stirilgan. Rimliklar she'riyatida dorivor o'simliklarga maqtov epigramalarini bag'ishlash yunon an'analari davom etdi. Dorivor o'simliklarni she'r bilan kuylaganlardan biri yunon shoiri va davolovchi Luksorius bo'lib, u shunday deb yozgan edi:

Erni baland ko'taradigan ulkan binolar orasida,

Ajoyib bog 'bor; u egasiga yaxshi munosabatda.

Bu erda hayot beradigan o'tlar turli xil urug'lardan o'sadi;

Ularning davolovchi xususiyatlari bizni davolaydi.

Bu erda ilm-fan Febus uchun Asclepius bilan bo'lgan hamma narsa aniq

Bu erda kasalliklarni davolashning har qanday usuli siz uchun ochiqdir.

Men ishonamanki, bog 'ular boshqaradigan jannatning zarrasi

6

Xudolar: axir, o'tlarni zabt etish uchun o'lim berilgan edi.

Qadimgi rimliklar orasida dorivor o'simliklari bo'lgan bog'lar va sabzavot bog'larining tavsiflari mashhur kitoblarda - entsiklopediyalarda mavjud edi. Ushbu qadimiy an'ana O'rta asrlarda va Uyg'onish davrida davom ettirildi. Monastir bog'ida o'stirilgan dorivor o'simliklarni tasvirlaydigan "Hortulus Animae" (lotincha tarjima qilingan "Ruh bog'i", 1483) she'ri zamondoshlari orasida katta shuhrat qozongan. Va "Rejim sanitatis Salernitanum" ("Salerno sog'liqni saqlash kodeksi", 1480) dan birida Salerno tibbiyot maktabida dorivor o'simliklarni etishtirish haqida aytilgan:

Adaçayı asabni kuchaytiradi va qo'l titraydi,

Va isitmani ko'tarish uchun isitma ham u ahvolda.

Siz bizning qutqaruvchimiz, donishmandiz va tabiat tomonidan berilgan yordamchisiz.

Ko'plab afsonalar va e'tiqodlar o'simliklar bilan ham bog'liq. Shunday qilib, kentavriy [1] mansub bo'lgan oila Chironia deb atalgan, u Tsentaur Chiron nomidan kelib chiqqan bo'lib, u yunon mifologiyasida dorivor o'tlar haqidagi bilimlari bilan tanilgan va keyinchalik u shifobaxsh Asclepius va Patroclus (Gomer) ga o'tgan. . Iliad IV 219; XI 832). Yuzboshi haqida zikrni "Le Petit Albert" [2] - 1668 yilda birinchi marta nashr etilgan sehr va kabalizmga oid qo'llanmada ham topish mumkin. Unda o'n besh sehrli o'tlar, shu jumladan kentavriy haqida so'z boradi.

Rossiyada tibbiy adabiyot ham asosan shifokorlar, o'simlik o'simliklari va "vertolyotlar" tomonidan namoyish etilgan [3]. So'nggi ta'rif 1534 yilda birinchi marta nemis tilidan tarjima qilinganidan so'ng, "Cool Helicopter City" ruscha nomi lotincha "Hortus amoenus" ("Yoqimli bog '") ga mos keladigan kitobning nomi bo'lib qoldi. Ushbu o'simlik shifokorlari dorivor o'simliklarning qisqacha tavsiflarini va ulardan foydalanish bo'yicha ko'rsatmalarni o'z ichiga olgan: "Maysa

7

makchiha, u dulavratot bilan o'sadi, bir tomoni oq, barglari tuyoqqa

o'xshaydi va ildizi erga cho'zilgan, rangi sariq, ammo boshqa rang yaramaydi ... Agar kimningdir bachadoni og'ritsa, bug'lab ildiz otib ovqatlaning - bu yordam beradi »(Marchukova S.M., 2003). "Bibariya o'tining barglari maydalab, tukli yaraga surtiladi va tako tuzaladi" (Bogoyavlensky N.A., 1960).

Rossiyada birinchi davlat muassasasi - Farmatsevtika ordeni paydo bo'lishi o'simlik resurslarini o'rganishda deyarli hech qanday ta'sir ko'rsatmadi, chunki 1672 yilda oddiy odamlar dorixonadan chiqarilgan dori-darmonlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Dorivor o'simlik resurslarini o'rganish va ularni ko'paytirishni Buyuk Pyotr islohotlaridan so'nggina faollashtirdilar, uning buyrug'i bilan 1713 yilda yirik shaharlarda farmatsevtika bog'lari yaratildi. Shu bilan birga, birinchi davlat me'yoriy hujjatlari farmakopeya ko'rinishida paydo bo'lib, ulardan birinchisi harbiy bo'lgan - Farmakopeya kastrenzi (Field Pharmacopoeia, 1765) va birinchi Rossiya davlat fuqarolik farmakopeyasi (Pharmacopoea Rossica) [4] nashr etilgan 1778. Mantiqan, dorivor o'simlik xom ashyosi va undan tayyorlangan preparatlar ushbu farmakopeyalarda juda katta ulushni tashkil etgan. SSSR Davlat farmakopeyalarida dorivor o'simlik xom ashyosi va undan tayyorlanadigan preparatlarga kam e'tibor berilmadi, bunda tashqi belgilar, saqlash sharoitlari va mikroskopini tavsiflash bilan bir qatorda standartlashtirish, son ko'rsatkichlari va miqdoriy aniqlashga katta e'tibor berildi. tarkibidagi biologik faol moddalar. 2009 yilda chop etilgan birinchi nashri bo'lgan Ukraina davlat farmakopeyasiga 3-ilovada ba'zi dorivor o'simlik xom ashyolari bo'yicha monografiyalar kiritilgan, bu eng yaxshi Evropa tajribasini hisobga olgan holda.

Ko'rib turganingizdek, dorivor o'simlik materiallari va unga asoslangan preparatlarni qo'llash ancha uzoq tarixga ega. Dori vositalarini - kimyoviy sintez mahsulotlarini va biologik preparatlarni

8

qo'llash tarixidan ancha uzoqroq. Biroq, bu fitopreparatlar ko'proq

o'rganilgan, xavfsiz, tabiiy kelib chiqishi tufayli yaxshi muhosaba qilingan degan ma'noni anglatadimi (aksariyat fikriga ko'ra kimyoviy tabiatdagi dorilar inson tanasiga begona va ularning ko'plari umuman yo'q tabiat), va bir xil darajada samarali?

Kimyoviy sintez yutuqlari bilan bog'liq ravishda tibbiyot uchun ochilgan kasalliklarni davolash imkoniyatlari fitoterapevtik vositalarning ta'sir mexanizmlarini o'rganish va ularning xavfsizligini o'rganish deyarli imkonsiz bo'lib qoldi. Darhaqiqat, kimyoviy sintez tufayli fizik-kimyoviy (masalan, eruvchanligi) va farmakologik xususiyatlariga ega dori-darmonlarni olish, standartlashtirishni va yuqori tozaligini, hech qanday balast moddalarining yo'qligini ta'minlash, shu bilan birga sintez qilishning nisbatan tezkor qobiliyati haqida gapirish mumkin bo'ldi. kerakli miqdordagi kerakli modda, shuningdek, eng muhimi, har safar faol va yordamchi moddalarning aniq belgilangan va takrorlanadigan tarkibiga ega dori-darmonlarni olish qobiliyatidir.

Afsuski, fitopreparatlar holatida, yuqoridagi mezonlarning ko'piga rioya qilish juda qiyin. Shunday qilib, u yoki bu fitopreparatni olish uchun ko'proq vaqt kerak bo'ladi, chunki nafaqat dorivor o'simliklarni etishtirish, balki uni saqlab qolish va yig'ib olish kerak. Bu dorivor moddalarni kimyoviy sintez qilishdan ko'ra ko'proq vaqtni talab qiladi. Bundan tashqari, etishtirish juda zahmatli, qimmat va asosan tashqi omillarga ta'sir qiladi.

Yovvoyi ravishda o'sadigan dorivor o'simlik materiallarining kimyoviy tarkibi, qoida tariqasida, ancha murakkab va undagi faol komponentlar ko'pincha noma'lum yoki qisman ma'lum va to'liq tushunilmagan. Bundan tashqari, ushbu tarkibiy qismlarning aksariyati beqaror va xom ashyo tabiiy ravishda mavjud va kimyoviy jihatdan beqaror. Faol va balastli moddalarning tarkibi nafaqat o'simlik turiga, balki tashqi ta'sir ko'rsatadigan omillarga ham bog'liq – 9

joyi, tuproqning kimyoviy tarkibi, harorat va namlik, uni

yig'ish xususiyatlari. xom ashyo (masalan, kunning vaqti), quritish, qayta ishlash va saqlash sharoitlari (masalan, bir xil harorat va namlik) va boshqa ko'p narsalar. Fitopreparatlar sifatini baholash uchun, shuningdek, uning tarkibiga kiritilgan dorivor o'simliklarni tasniflash, xususan, ularning turini va turini aniqlash, ishlatilgan o'simlik qismlarini hisobga olish, begona aralashmalar mavjudligini hisobga olish kerak ( og'ir metallar, aflatoksinlar va fumigantlar, pestitsidlarning qoldiq miqdori, ishlatilgan xom ashyoning mumkin bo'lgan radioaktivligi) juda ko'p vaqt va pul talab qiladi. Bundan tashqari, murakkab kompozitsiyaning fitopreparatlarini olishda turli xil dorivor o'simliklarning tarkibiy qismlarining umuman qay darajada mosligini hisobga olish va kimyoviy, fizik-kimyoviy va farmakologik nomuvofiqliklarni bashorat qilish yanada qiyinlashadi.

Shuning uchun an'anaviy fitopreparatlar takrorlanuvchanligi haqida emas, balki ularning standartlashuvini kuzatish paytida olinishi mumkin deb aytish qiyin. Binobarin, har safar tashqi ko'rinishi, organoleptik xususiyatlari va, eng muhimi, tarkibi va shuning uchun bunday dorilarning samaradorligi sezilarli darajada farq qiladi. Natijada, bu fitopreparatlarni dalillarga asoslangan tibbiyot asosida olib kelishni sezilarli darajada murakkablashtiradi va umuman olganda, ularni bahsli samaradorlikka ega dorilar sifatida tasniflash uchun sababdir.

Biroq, dalillarga asoslangan tibbiyot nuqtai nazaridan nafaqat fitopreparatlarning samaradorligi, balki ularning xavfsizligi ham muammoli hisoblanadi. Shu bilan birga, bemorlar orasida kimyoviy sintez asosida olingan dori-darmonlardan farqli o'laroq, o'simlik dori-

10

darmonlari mutlaqo xavfsizdir, chunki ular tabiiy, tabiiy kelib chiqishi

bor. Biroq, haqiqatan ham shundaymi? Haqiqatan ham fitopreparatlar odatdagi dorilarga qaraganda xavfsizroqmi? Va fitopreparatlarning xavfsizligi qay darajada o'rganilgan?

Oxirgi savolga zudlik bilan javob berish xavfsizdir - fitopreparatlarning xavfsizligi deyarli o'rganilmagan. Bizni o'ldirmaydigan hamma narsa bizni kuchliroq qiladi degan mashhur ibora allopatik dorilarga tegishli bo'lib chiqdi. Shunday qilib, yuqorida aytib o'tilgan "talidomid fojiasi" bir muncha vaqt kimyoviy sintezga asoslangan dorilarning obro'siga salbiy ta'sir ko'rsatgan bo'lishi mumkin, ammo bu nafaqat samaradorlikni o'rganishga, balki tobora ko'proq e'tibor berilishining asosiy sababi bo'ldi. shuningdek, bunday dorilar xavfsizligiga. Ehtimol, aslida bu dalillarga asoslangan tibbiyot kontseptsiyasining asosidir, deb aytsak, haqiqat bo'ladi.

O'simliklarni davolash usullari haqida nima deyish mumkin? Bir muncha vaqt ular faol tartibga solish jarayonlari tomonidan qarovsiz qolishdi. Bu, xususan, fitopreparatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan kompaniyalarning tom ma'noda o'z holiga tashlab qo'yilganligi va bunday vositalarni standartlashtirish uchun o'z mexanizmlarini ishlab chiqishga majbur bo'lganligiga olib keldi. Shunday qilib, ba'zi o'tlar Seynt Jonning suti uzoq vaqt davomida ushbu o'simlikning asosiy faol komponenti hisoblangan giperitsin tarkibida standartlashtirildi. Keyinchalik, boshqa kompaniyalar marker sifatida yana bir moddani - giperforinni qabul qildilar, bu ma'lum bo'lganidek, antidepressant ta'siriga ham ega; uchinchi kompaniyalar ushbu moddalarning ikkalasini ham marker sifatida qabul qildilar - giperitsin va giperforin.

Bundan tashqari, fitopreparatlarni "standartlashtirish" tamoyilining o'zi birlashtirilmagan: har xil kompaniyalar turli xil markerlardan foydalanadilar yoki bir xil markerlarning tarkibini odatdagidek fitopreparatda qabul qiladilar yoki fitopreparat tarkibiga kiradigan

11

moddalarni tadqiq qilishning turli usullariga murojaat qiladilar.

Shuning uchun fitopreparatlarning xavfsizligi va samaradorligini ilmiy nuqtai nazardan isbotlash qiyin va u hali o'rganilmagan bo'lib qolmoqda (Eisenberg D.M., 1997; Talalay Pamela, Talalay Paul, 2001). Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, dorivor o'simliklarning aksariyati, stereotipga zid ravishda, hanuzgacha yon ta'sirga olib keladi (Talalay Pamela, Talalay Paul, 2001). Masalan, nufuzli "The Lancet" jurnali 1999 yilda material chop etdi, unda ekzemani davolash uchun xitoy o'simlik choyidan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan og'ir nefropatiyaning ikki holati haqida xabar berilgan (Lord G.M. va boshq., 1999). Bundan tashqari, ba'zida to'liq o'rganilmagan tarkibi bo'lgan xom ashyodan fitopreparatlardan foydalanish va bunday dorilarning boshqa dorilar bilan o'zaro ta'siri haqida ma'lumot etishmasligi, ba'zida hayot uchun xavfli bo'lishi mumkin, bu yon ta'sirga olib keladi (Elvin-Lyuis M., 2001). Har qanday o'simlik vositalaridan foydalanishni tavsiya etish uchun o'simliklarning har biriga nisbatan xavfsizligi va samaradorligini aniqlaydigan tegishli sifatli randomizatsiyalangan ikki tomonlama ko'r-ko'rona klinik tadqiqotlar va meta-tahlillarni o'tkazish kerak (Vickers A.J., 2007). Ko'pgina bemorlar o'simlik dori-darmonlari "tabiiy" ekanligi uchun xavfsiz deb hisoblasa-da, shunga qaramay, o'simlik dori-darmonlari sintetik ravishda ishlab chiqarilgan dorilar bilan o'zaro ta'sir qilishi va shu bilan toksik ta'sir ko'rsatishi isbotlangan. Shunday qilib, Innovatsion uyg'unlik universiteti (Inha universiteti, Janubiy Koreya) tibbiyot kolleji farmakologiya va toksikologiya kafedrasi tadqiqotchilari tomonidan o'tkazilgan tajribada, sinovdan o'tgan 116 ta oziq-ovqat qo'shimchalarining 75% kamida modulyatsiya qilinganligi aniqlandi buni sitoxrom P450 tizimining (CYP) bitta izoenzimasi, shu bilan birga ularning bir vaqtning o'zida ishlatilganda dori vositalari bilan ta'sir o'tkazish qobiliyatini tasdiqlaydi (Jang EH va boshq., 2004). Ginseng o'z ichiga olgan preparatlar, o'zlaridan tashqari, bir qator yon ta'sirga ega bo'lib, varfarin bilan birgalikda

12

uning antikoagulyant ta'sirini kuchayishiga olib kelishi mumkin

(Janetzky K., Morreale A.P., 1997). Fitopreparatlar o'simlik materiallaridan preparatga tushgan og'ir metallar va radionuklidlar bilan ifloslanishi mumkinligi haqida gapirmasa ham bo'ladi. 2000-2001 yillarda. Saudiya Arabistonining Ar-Riyod shahridagi Qirol Faysal mutaxassislari shifoxonasi va tadqiqot markazining toksikologiya laboratoriyasi 247 o'simlik dori-darmonlari va ularga asoslangan preparatlarning sifatini baholadi. 39 ta namunada og'ir metallarning yuqori konsentratsiyasi aniqlandi; 8 o'simlikdan kelib chiqqan fitopreparatlarda sintetik dorilar mavjud edi (masalan, sedativlar - benzodiazepinlar va trisiklik antidepressantlar; revmatizmni davolash uchun dorilar - ibuprofen va metamizol). 18 ta namunada mikroorganizmlar, 14 ta namunada tabiiy kelib chiqadigan toksik moddalar bo'lgan. Ushbu tadqiqot natijasida og'ir metallarning ko'pligi, bakterial ifloslanishi yoki organik kelib chiqadigan toksik moddalar mavjudligi sababli 77 ta (ya'ni> 30%) preparatlarni qo'llash taqiqlandi. Mualliflar o'simlik dori-darmonlarini ishlab chiqarish, import qilish va sotishni tezkor nazorat qilish zarurligi to'g'risida xulosa qilishdi (Bogusz M.J. va boshq., 2002). Buyuk Britaniyaning King's College Hospital dermatologiya va klinik biokimyo kafedrasi tomonidan o'simlik dermatologik kremlari tarkibini o'rgangan British Medical Journal-da chop etilgan yana bir tadqiqot shuni ko'rsatdiki, ushbu 11 ta formuladan 8 tasida deksametazon bor edi.o'rtacha - 456 mg / g, ammo bu komponenti preparat tarkibida ko'rsatilmagan (Keane FM va boshq., 1999).

Damlama va qaynatmalar (infusum, decoctum) tayyorlash reglamenti umumiy maqola asosida ishlab chiqarilgan. Damgalama va shtamplash rasmiy dori shakli uchunlib XDF bo'yicha ish yuritiladi shtamplash va shtamplash - pog'onalar atrofida pog'onalar va pog'onalarni ajratib olish, sharbat chiqarib olish. Infuzion (infusum) va kaynatma (decoctum) oddiy ajratmalarga kiritiladi, murakkab apparatlar va

13

qimmatbaho yoki topilishi qiyin bo'linuvchilar talab qilinadi. Shu sababli

juda qadim zamonda (Galendan avval) ishlatilgan dori shakli bo'lishiga qarab, hozirgi davrda ham keng qo'llaniladi. Hozir damlama va qaymoqlarni to'lashga qaratilgan xulosalar kengaytirilgan bo'lishi kerak, ekstrakt kontsentratlarning eritmalari ham shu nom bilan ataladi. Suvli ajratmalarni tayyorlash jarayonlarining nazariy asoslari juda murakkab. Ta'sir etuvchi ishlov berish xomashyosidan, ularni har xil qismlaridan ajratib, ular toqima tuzilmalaridan iborat. To'qimalar bir - biri bilan birlashtirilib, ishlatilishi kerak bo'lgan bir necha mkm bajarilishi, bajarilishi oralig'ida bajarilishi mumkin bo'lgan narsalar bor. Kletchatkaga gidrofil ishlab chiqarilgan suvdan oldin xomashyosini namlaydi. Kletchatka bilan o'rralgan o'quv tarkibidagi moddalar har-xil fizik kimyoviy Xususiyatlarga ega.o'simliklarning gistologik tuzilishi har xil bo'ganligi ajratma tayyorlashda

Hisobga olinishi kerak.

Suvli ajratmalarning afzalliklari: 1) juda keng tarqalgan dori shakli; 2) tayyorlanishi oddiy, 3) ajratuvchisi arzon; 4) kompleks moddalarni eritadi; 5) oson dozalarga bo'linadi; 6) saqlash uchun qulay; 7) murakkab jihozlash materiallarini talab qilmaydi. Kamchiliklari: 1) bu dori shaklini tiklash muddati kam bo'lib, 2 sutkadir; 2) tez buzilib qoladi; 3) dorixonadan standart tashqarida davolash; 4) tayyorlash jarayoni ko'p vaqtni oladi. Suvli ajratmalarni tayyorlaganda standart xomashyolar, maydalik darajalari NTX va DF talablariga javob berish kerak. Ajratmalarni suvli ajratmaning hajmiga qarab tanlash zarur. Damlama va qаynatmalarga dorixat yozilishi. Odatda, damlama va qaynatmalar uchun shifokor dorixatda faqat xomashyo migdori va ajratma miqdorini ko'rsatadi. Rp: Infusi herbae Adonidis Vernalis 5,0-150,0 D.S. Ba'zi holatlarda shifokor faqat ajratmaning umumiy miqdorinigina ko'rsatishi mumkin. Rp: Infusi herbae Adonidis vernalis 200,0 D.S. Bunday holda dorixona xodimlari farmakopeya

14 (A7.A6)

ko'rsatmasiga amal qiladilar, ya'ni bahorgi adonis yer ustki qismi 1:30

nisbatda ajratma tayyorlanadigan o'simliklar guruhiga kirganligi uchun: 1-30 X-200 Demak, ajratma tayyorlash uchun 6,6 хomashyo olish kerak.

II.Adabiyotlar sharhi

2.2 fitopreparatlarda ishlatilatiladigan o’simliklar

Olimlarning fikricha, jo’xori popugini iste’mol qilgan insonlar saraton kasalligiga boshqalarga nisbatan kamroq chalinar ekanlar.

Popukdan tayyorlangan damlamalar jigar shishlari, buyrakdagi toshlarni surish va nefritda yordam beradi.

Damlamani tayyorlash uchun 1 oshqoshiq popuk ustiga 1,5 stakan qaynagan suv solinadi va 1 soat davomida past olovda qaynatiladi.

Sovigach, suzilib, 1-2 oshqoshiqdan kuniga 4 mahal ichilsa, safro haydashga ham yordam beradi.

Jo’xori popugini asal bilan iste’mol qilingani o’pka silini davolashda foydali.

O’t pufagidagi toshlarni tushirishda esa 3 oshqoshiq o’t va 200 ml suvdan damlama tayyorlash lozim.

Jo’xori popugi qondagi xolestirin moddasini kamaytishi xususiyatiga ega. Shuningdek, uning tarkibida B guruhiga oid ko’plab vitaminlar mavjud.

Kiyiko’ti yer ustki qismining damlamasi qon bosimini pasaytiruvchi va peshob haydovchi vosita sifatida ishlatishga O’zbekiston Respublikasi

15

saqlash vazirligi ruxsat b ergan.

Qora Andiz turlarining preparati balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida hamda me’da va ichak kasalliklarida ishlatiladi. Efir moyi antiseptik, gijja haydash xususiyatiga va yallig‘la­nishga qarshi ta’sirga ega. Uning gijja haydash xususiyati tarkibida santoninga o‘xshash ta’sir etuvchi moddalar - alanto­laktonlar borligiga bog‘liq. Qora andiz ildizpoya va ildizidan allanton dorivor preparati olingan. Allanton mahsulotning seskviterpenlarining yig‘indisi bo‘lib, yallig‘lanishga qarshi, qon tomirlarini mustahkamlovchi va antiseptik ta’sirga ega hamda me’da yara kasalligida yaraning bitishini tezlatadi. Dorivor preparati. Qaynatma, allanton (tabletka holida). Ildiz va ildizpoyasi yo‘talga qarshi hamda balg‘am ko‘chirish uchun ishlatiladigan yig‘malar - -choylar tarkibiga kiradi.

Topinamburning quritilgan barg va novdalaridan damlangan choy kuch-quvvatni oshiradi. Ayniqsa, unga 5 dona qora ryabina mevasi, 3-4 bo‘lakcha yalpiz shoxchasi qo‘shib, ustidan qaynoq suv quysangiz, tayyor dorivor choyga aylanadi. Agar istasangiz bir choy qoshiq ko‘k choy qo‘shing. Bu damlama charchoqni tez bartaraf etadi, qon bosimini tushiradi, qondagi qand miqdorini kamaytiradi va eng muhimi, gemoglobinni ko‘tarish orqali quvvatingizni oshiradi.

Topinambur barglaridan tayyorlangan damlama juda foydali. Buning uchun sharbatni tayyorlashdan oldin topinambur shox va barglarini soya joyda quritib oling. So‘ng 15-30 gramm quritilgan topinamburni termosga solib, ustidan 1 litr suv quying va 1 soatga bostirib qo‘ying. Damlama tayyor bo‘lgach, undan suv o‘rnida ichib yuring. U sizni quvvatga kiritib, ishtahangizni ochadi va qondagi keraksiz moddalarni haydab chiqaradi. Bunday damlamani xohishga qarab, 30 kun davomida asal yoki murabbo bilan qo‘shib ichish ham mumkin.

Tongda, och holatda topinambur sharbatidan 2 osh qoshiq olib, unga

16 (A4)

teng miqdorda toza suv qo‘shib ichsangiz, jig‘ildon qaynashidan

qutulasiz.

Bu sharbatdan qon bosimi ko‘tarilgani bois bosh og‘rig‘i va poliartritni davolashda ham foydalaniladi. Buning uchun kuniga 3 mahal 0,5 stakandan sharbat ichish tavsiya etiladi.

II.Adabiyotlar sharhi

2.3 damlama va qaynatma tayyorlash texnologiyasi

Suy shimish koeffitsienti

boʻlgan suvning miqdori turlicha olinishi mumkin. Masalan:

Xomashyodan damlama yoki qaynatma tayyorlash uchun kerak

Rp: Infusi rhizomatis cum radicibus Valerianae

6,0–120,0

D.S. 1 osh qoshiqdan 3 marta ichilsin.

ajratma olinib, berilgan hajmgacha suv bilan yetkaziladi. Bunda yana

Xomashyodan dorixatda ko'rsatilgan miqdordagicha suv solib,

Suv qo'shishimizning sababi shuki, suvning bir qismi xomashyoda

ushlanib qoladi. Lekin suv qoʻshish bilan biz olingan ajratmani

suyultirgan bo'lamiz. Shuning uchun ana shu xomashyoda ushlanib

qoladigan suvni ham oldindan hisoblab tavsiya qilinadi. Suvning

qoʻshimcha miqdori

damlama va qaynatmalar tarkibidagi ta'sir etuvchi

modda miqdorini ancha koʻpaytiradi. Tutib qolinadigan suv miqdori

17

o'sha xomashyoning morfologik va anatomik xususiyatlariga va

xomashyoning maydalik darajasiga bogʻliq. XI DF da turli oʻsimliklar

xomashyosi uchun suv shimish koeffitsienti keltirilgan. Agar oʻsimliklar

xomashyosi uchun suv shimish koeffitsienti berilmagan bo'lsa, u

holda barg gul o’tlar uchun 2,0 po’stloq ildiz poya uchun 1,5 va meva urug’lar uchun 0,5 deb olinadi.1 g standart maydalikdaki o’simlik xomashyosini infundirka stakanida siqib olingandan keyin ushlanib qolgan suvning miqdori suv shimish koeffisenti deyiladi.

Muhitning (pH sharoitining) ta'siri

Bu alkaloid saqlagan xomashyodan damlama va qaynatmalar

olishda katta ahamiyatga ega. Suvni nordonlashtirganda

alkaloidlarning qiyin eriydigan birikmalari (qiyin eriydigan organik

kislotalar bilan komplekslari) oson eriydigan alkaloid turiga aylanadi.

Shunga koʻra alkaloid saqlaydigan damlama va qaynatmalarga limon

kislotasi, vino kislotasi yoki xlorid kislotasi xomshyodagi alkaloidlar

miqdoriga teng miqdorda qoʻshiladi. Faqat shoxkuya uchun xlorid

kislota xomashyodagi alkaloidlar miqdoridan 4 marta ko'p miqdorda

qo'shiladi.

DF XI ga asosan alkaloid saqlovchi xomashyolardan suvli

ajrat mlar, faqat ekstrakt konsentratlardan foydalanib tayyorlanadi.

DAMLAMA VA QAYNATMALARGA SOVUTISH

VAQTINING TA'SIRI

Damlamalar toʻla sovutilgandan keyin (ya'ni 45 min) suziladi.

Qaynatmalar uchun sovitish kam ahamiyatga ega, shuning uchun

18

10 min. dan keyin suziladi. Lekin oshlovchi moddalar saqlagan

oʻsimliklar (toloknyanka, zmeevik, dub) xomashyosidan olingan

qaynatmalarni tezda sovutmasdan suzib olish kerak. Chunki ular

sovitilganda loyqalanib qoladi. Dorixonada ko'p uchraydigan angishvonagul va bahorgi adonis

oʻsimliklaridan tayyorlanadigan damlamalardir. Bu guruhga kiruvchi

oʻsimliklardan damlama tayyorlashda qoʻyilgan talablarni toʻla bajarish

kerak. Bu talablarga maydalik darajasi, ma'lum vaqt mobaynida

damlash, issiqlik darajasi, damlash tartiblari aniq bajarilishi kiradi. Yurak

glikozidlari issiqliqqa chidamsiz boʻlgani uchun eritma issiqlik darajasini

oshirib yuborishi, glikozidlarning geninlarga parchalanishiga olib keladi,

bu geninlar kam biologik faollikka ega. Sovitish vaqtini qisqartirish

angishvonagul ajratmasiga suvda erimaydigan digitoksinni oʻtishini,

adonisda esa adonitoksinning ajratma tarkibiga oʻtishini qiyinlashtiradi.

Angishvonagul va adonis damlamalarini tayyorlash uchun olingan

angishvonagul bargi va adonis oʻti biologik faol moddalar saqlash

jihatidan XDF tegishli moddalar talabiga javob berishi kerak. Agar

saqlaydigan moddalari koʻp boʻlsa, oʻsimlik kam miqdorda olinadi,

ta'sir etuvchisi kam bo'lsa, bu oʻsimlikdan damlama tayyorlanmaydi.

amaliyotida, jumladan Oʻzbekiston hududida yovvoyi holda o'sadigan

Bugungi kunda Dune boʻyicha ilmiy tabobat hamda xalq tabobati

va madaniylashtirilgan o'simliklar sonini hamda oʻzining shifobaxsh

yashagan va har xil kasalliklardan shifo topish uchun o'simliklar

19

Odamzod ilk bor paydo bo'lgandayoq o'simliklar olami og'ushida

olamidan najot izlagan. Natija shuni ko'rsatganki, odamzod o'z

dunyo bo'yicha ilmiy tabobat, xalq tabobati amaliyotida jami bo'lib

xastaliklariga shifobaxsh giyohlardan barham topgan. Bugungi kunda

120000 dan ortiq oʻsimlik namunalari ishlatiladi. Jumladan

O'zbekistonda yovvoyi holda oʻsadigan va madaniylashtirilgan

O'simliklarning soni 4000 dan koʻpdir, shulardan 500 dan ortig'i

Ma'lumki, o'simlik mahsulotlari tarkibida turli xil hayotbaxsh

dori darmon, vitaminlar, oqsil moddalar, karbon suvlar, efir moylari

shuningdek, organizmning hayot faoliyati uchun juda zarur bo'lgan

shifobaxshligi bilan tanilgan.

kalsiy, fosfor, temir kabi tuzlar va boshqa muhim bilologik faol

moddalar bor tabiat ne'matlaridan dori darmonlar kimyoviy va sun'iy

usulda olinadigan dorilarga nisbatan beasoratligi va afzalligi bilan

ajralib turadi.

Sababi oʻsimliklar olamidan hosil boʻlgan dori darmonlar

kimyoviy usul bilan olinadigan vositalardan farqli o'laroq, inson

organizmiga begona boʻlmay, latif ta'sir koʻrsatadi.

Fitoterapiyaning zamonaviy tibbiyotdagi ahamiyati fitoterapiyaga

oid normativ – texnik hujjatlar (XI DF oʻz RSSV ning buyruqlari

ma'lumotnomalar bilan tanishish. OʻzR sanitariya qoida va qo'llanmalar

me'yorlari bilan SanPiN N 0152-04) bilan tanishib chiqish.

20

Har bir narsaning oʻlchovi boʻlgani kabi dorivor o'simliklardan

foydalanishning ham me'yori boʻladi.

Shu sababli bemor oʻsimlik mahsulotidan foydalanishdan oldin

albatta shifokor koʻrigidan o'tishi va ular bilan maslahatlashishi kerak,

chunki shifokor xasta kishining ahvolidan xabar olib turishi shart,

lozim topganda davolashni boshqa oʻsimlik bilan almashtirish mumkin.

Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan quyidagi oʻsimliklarning suvli

shifobaxsh ichimliklari tayyorlanadi.

1. 
   Nafas olish a'zolari
   

III.Tajriba qismi

3.1 surgi sifatida ishlatiladigan fitopreparatlar

Qabziyatda surgi vosita sifatida sano,itjumrut,oregano(душица)

Zig’ir va kunjut yog’lari,behi urug’idan,yeg’bag’ir tugmachagulidan, dengiz karamidan foydalaniladi.shundan sano bargi

Rp.: Decocti foliorum Cennae 100ml

D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 - 4 mahal ichilsin.