O„zbekiston respublikasi sog„liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi

      Dinamik  usullar.    Ushbu  usullarga  xab  dorilar  uchun  ishlab  chiqilgan  usullar 
kiradi.  Bulardan  Zaturetskiy  usulini  etib  o`tish  lozim:  bunda  zarrachalar  setkada 
ushlanib qolmasligi uchun suyuqlikni sirkulyatsiya qilish qo`llanilgan.  
Zamonaviy  dinamik  usullarda  namunani  harakatsiz  suyuqlikda  harakat  qilishi 
qo`llaniladi (aylana, tebranma, kuchaytirilgan- (postupatelnoe) harakatlar). 
                                          Erish va uning kinetikasi 
Qattik  dori  turlarining  parchalanishini  aniqlash  parchalangan  dori  shaklidan  dori 
moddasini  ajralib  chiqishi  hakida  ob‘ektiv  baho  bera  olmaydi.  Va  shu  sababli  
dorilarning biologik samradorligini baholash uchun unchali to`g`ri kelmaydi. 
       Dorilarning sifatini baholashda ularning terapevtik noadekvatligini oldini  oladigan 
ishonchli usullarga dori moddalarining erish tezligini aniqlash usullari kiradi. 
Qattiq dori turining erish darajasi – bu ma‘lum vaqt ichida muhitga ajralib chiqqan dori 
moddasining miqdoridir (%).  
      Dori  moddalarining  eruvchanligini  aniqlash  usullari  bitta  moddaning  turli  dori 
shakllarini  solishtirishda,  va  ishlab  chiqarish  jarayonida  sifatini  nazorat  qilishda  katta 
ahamiyatga ega. 
     Erish  vaqtida  ikkita  jarayon  yuzaga  keladi:  molekulalarning  kristallik  bog‘lardan 
ajralib  chiqishi  hamda  ularning  erituvchi  ichiga  diffuziyasi.  Erish  tezligi  quyidagi 
formula orqali aniqlanishi mumkin: 
 


C
C
O
h
K
D
D
K
dt
dm
S







; 
 
Bu yerda: 
dt
dm
- vaqt birligida eritmaga o`tgan modda miqdori; 
K – tezlik konstantasi; 
O – erigan moddaning yuzasi; 
S
S
 – moddaning to`yingan konsentratsiyasi; 
S – ma‘lum vaqtda modda konsentratsiyasi 
D- diffuziya koeffitsienti; 
h- diffuzion qatlamning qalinligi. 

---

118 
 
     Erish  paytida    yuzali  va  diffuzion  jarayonlar  muvozanatda  bo`lmaydi.  Erish 
tenglamasi  erish  tezligi  bog`lik  bo`lgan  ko`rsatkichlarni  aniqlashga  yordam  beradi. 
Bular harorat, eruvchanlik, yuza va qovushqoqlik. 
     Harorat har doim 37 C qilib olinadi. 
     Eruvchanlik  deganda  aniq  haroratda  erigan  moddaning  to`yingan  eritmasidagi 
konsentratsiyasi tushuniladi. Ushbu ko`rsatkich adabiyotlarda keltiriladi.  
     Erish  kristallarning  yuzasiga  to`g`ri  proporsionaldir.  Diffuzion  qatlamning 
qovushqoqligi qancha kam bo`lsa, erish jarayoni shuncha tez kechadi.  
     Erishni aniqlash usullar va asboblar quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
     Asbobning har bir  qismining turi, o`lchamlari va joylashishi aniq bo`lishi shart; 
     Asbob  tuzilishidan  sodda  bo‘lib,  ishlatishda  qulay  bo‘lishi  kerak,  o`zgaruvchan 
tajriba  sharoitlariga  moslanuvchan  bo`lishi  lozim  va  takroran  o`tkazilgan  tajribalarda 
qaytariladigan natijalar berishi kerak; 
     Asbobda kechayotgan erish jarayoni in vivo  absorbsiya jarayoni bilan korrelyasiya 
bo‘lishi kerak; 
     Asbob boshqariladigan bo‘lib, tezlikni o`zgartirishni ta‘minlash kerak 
     Asbobning  tuzilishi  uning  ishlab  turgan  holida    na‘munalarni  erituvchiga    solish 
imkonini  berishi  va  o`zgarmas  holda  ushlab  turishini  ta‘minlashi  lozim.  Bunda 
na‘munalar tuli eritmaga cho`kkan bo`lishi kerak. Erish jarayonida namuna iloji boricha 
minimal mexanik ta‘sirga uchrashi lozim 
Erituvchi  bug‘lanmasligi  uchun  asbobning  idishi  yopiladigan  bo`lishi  kerak  va 
jarayonni  nazorat  qilish  uchun  shaffof  materialdan  yasalgan  bo`lishi  lozim.  Erituvchi 
standart tarkibga ega bo`lishi kerak; 
    Asbob  parchalanadigan,  parchalanmaydigan,  mayda  holdagi    qattiq  dori  turlariga 
to`g`ri kelishi lozim. 
    Aylanma  kajava  usuli  eng  keng  ishlatiladigan  usullardan  biri,  ammo  uning 
kamchiliklari ham bor: 
     Parchalangan  namunalarning  zarrachalari  kajavaning  teshikchalarini  to`ldiradi  va 
erish sharoitini o`zgartiradi, ayniqsa bu jarayon kapsulalarni baholashda ko`p uchraydi; 
Zarrachalar  asbobning  turli  qismlarida  yig‘iladi  va  erituvchi  muhitga  bir  tekis 
tushmaydi,  bu  degani  erigan  modda  erituvchining  umumiy  hajmida  bir  tekis 
tarqalmaydi; 
Kajavada havo pufakchalari qoladi va ular erish jarayoniga xalaqit beradi; 
Kajavani  ko`zga  ko`rinmas  deformatsiyasi  ham  noto`g`ri  chayqalishga  olib  keladi  va 
namuna atrofidagi sirkulyatsiyani umumiy xarakterini o`zgartiradi; 
     Vodorod  xlorid  kislotasi  kajavaning  setkasini  korroziyaga  olib  keladi  va  ishdan 
chiqaradi; 
Usul yordamchi moddalardagi o`zgarishlarni qayd etmaydi; 
Aylanish  tezligi    va  kuchi  ancha  yuqori  bo`lib  erishni  aniqlashga  ketgan  vaqt  in  vivo  
usulida sarflangan vaqtga nisbatan ancha kamayadi.