Nazorat uchun savollar:
1. Qobiliyatlar haqida tushuncha.
2. Qobiliyatlarning tarkib topishi.
3. Qobiliyat va qiziqish.
4. Qobiliyat va istе'dod.
5. Qobiliyatning tabiiy va ijtimoiy jihatlari.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1.Qodirov B.R., Qodirov I.B. “Kasbiy tashxis mеtodikalari to`plami”Toshkеnt, 2003
yil
2.Qoziеv E.Q., Mamеdov K.K. “Kasb psixologiyasi” Toshkеnt 2003 yil
3.Z.Ibodullaev. Tibbiet psixologiyasi. T., 2008 yil darslik.
4. P.I.Ivanov va M.Zufarova Umumiy psixologiya. T., 2008 yil darslik.
5.Z.Nishonova va Sh.Asomiddinova. Psixologik maslahat.T. 2010 yil
6.G‘oziev E.G‘. Umumiy psixologiya. Toshkent 2010
7.Kondakov I.M. “Diagnostika profеssionalno`x ustanovokpodrostkov” 1997y.
12-Mavzu: NUTQ VA KASB.
Reja
Nutqiy qobiliyatlar.
Nutq va tafakkur.
Kasbiy mahoratda nutqning roli.
Pedagogik nutq.
Nutq.
Nutq-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida
munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron-bir moxiyatni
anglatadigan suzlar ogzaki kommunikasiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib yo
ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir
moxiyatga ega bulgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf barmoklar
xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora butun bir suz yoki suzlar
turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin.
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida
ogzaki nutk dialogik va monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda
turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda muxokama kilayotgan va xal
etilayotgan
xamsuxbatlar
tomonidan
olib
boriladigan
suxbat
xisoblanadi.
Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va
ayrim suzlarni takrorlash, savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat
suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil yordamchi suzlar va
undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos xususiyatlari
kup
jixatdan
xamsuxbatlarning
xamjixatligi
darajasiga,ularning
uzaro
munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma joyda xam pedagog oilaviy
muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi
olib bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish darajasi katta axamiyatga ega
buladi. Iymangan, xayratlangan, kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi xotirjam
xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib kolmasdan, balki kupincha
boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi.
Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi
boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga
ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu kabilar
kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan juda xam murakkab bulib, fikrning
tugallanganligini, grammatik koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog
aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik diologik va izchillik
bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta kiyinchiliklar
tugdiradi, uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela boshlaganidan
takomillashuviga
kadar)
kechikibrok
rivojlanadi,
ukuvchilarda
bu
nutkni
shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator yillari
mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha
oladigan, lekin oldindan yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga ega
bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu kabilar) bilan chikishga
kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha bu
ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor
bermaganliklari okibati xisoblanadi.
Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U
bir-birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat
kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli sxematik suratlar
yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha
unlab xarflar yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi.
Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda
yetkazish imkoni tugildi. Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan takdirda u
buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. Yozma nutk fanda
foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollar
(obrazlar) ni yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim berishning dastlabki
kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng muxim vazifasi bulib xisoblanadigan
yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda bilimlarni egallash va
bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma nutkdan foydalanish
mumkin kadar tugri ta'rif berilishiga erishish, logika va grammatika koidalariga
kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish usuli ustida chukurrok
muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir narsani yozib kuyish-bu
uni yaxshi anglab olish va eslab kolish demakdir.
Nutk mexanizmi. Nutk uzining fiziologik negiziga kura eshitish va xarakat
analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan buladigan
turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning talaffuz kilinishini boshkarib turadigan tovush
paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi muvakkat boglanishlar
urnatiladi. Nutk ikkinchi signallar sistemasi negizida amal kiladi. Suz, I.P.Pavlov
aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar sistemasi
signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud bulgan turli-tuman taassurotlarni
xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan ta'sirlarga turtki
berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada birinchi signallar
sistemasi signallarining mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi va kayta ishlanishi
natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab jarayon uni ta'min etuvchi
mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi. Nutkni
programmalashtirish-nutkiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmokchi bulgan fikrning
ma'naviy uzagini tuzish birinchi boskich xisoblanadi. Buning uchun inson muxim deb
xisoblaydigan axborot ajratib olinib, yaroksizlari, ya'ni ikkinchi darajalilari bir
chetga surib kuyiladi. Ikkinchi boskich-jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan
iboratdir. Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli taxmin kilib kuriladi.
kerakli suzlarning kidirib topilishini, ularni eng anik talaffuz etadigan tovushlarning
tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga solinadi. Va nixoyat, jumlani ovoz
chikarib aytila boshlaydi, ya'ni nutk real tarzda ruyobga chikadi. Shunday kilib,
"gapirish" jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim
bulgan axborotni kodlashtiradi. xamsuxbat (resipiyent) tinglash jarayonida olinga
axborotning kodini ochadi. Bu uz navbatida eshitilgan nutkning tovushlarini
boskichma-boskich suzlar moxiyatiga aylantirishdan iborat bulib, kommunikatorning
aytmokchi bulgan suzi anglab yetilishini ta'minlaydi. Tinglovchining unga xabar
kilingan narsani tugri tushunganligi kommunikator uchun fakat resipiyenning uzi
kommunikatorga aylanib (kommunikativ rollar almashgan xolda), unga xabar
kilingan narsani kabul kilgani va tushunib yetganini ma'lum kilganidan keyingina
anik-ravshan buladi. Diologik munosabatda kommunikativ rollar navbatma-navbat
uzgarib turadi, natijada sekin-asta xamjixatlar tarikb topadi. Mulokat
kilayotganlarning xatti-xarakatlari va xulk-atvori muvofiklashgan bulish extimoli
tugiladi. Buning birgalikda faoliyat kursatishda biron natijaga erishib bulmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |