Ko’rgazmali-obrazli tafakkur formada ko’pincha bog’cha yoshidagi bolalarda
paydo bo’ladi (4-7 yosh). Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan
aloqasi garchi saqlanib qolsa ham, lekin bu aloqa avvalgidek mustahkam, to’g’ri va
bevosita bo’lmaydi. Bola bilayotgan ob’yektni analiz va sintez qilishi davomida
qiziqtirayotgan narsani qo’llari bilan albatta va hamma vaqt ham ushlab ko’rishi shart
emas. Juda ko’p hollarda sistemali ravishda ob’yektni amaliy timirsklab ko’rish talab
qilinmaydi. Lekin barcha hollarda mazkur ob’yektni aniq idrok qilish va yaqqol
tasavvur etish shartdir. Boshqacha qilib aytganda, bog’cha yoshidagi bolalar faqat
ko’rgazmali obrazlar bilan fikr yuritadilar va hali tushunchalarga ega bo’lmaydilar.
Bolalar amaliy va ko’rgazmali-hissiy tajribalari asosida ularning maktab
yoshidagi davrlarida shakladgi mavhum tafakkur, ya’ni mavhum tushunchalar
shaklidagi tafakkur rivojlanadi. Tafakkur bu yerda faqat amaliy harakatlar tarzida va
ko’rgazmali obraz shaklida emas, balki avval mavhum tushunchalar va muhokamalar
shaklida namoyon bo’ladi.
Maktab o’quvchilarining turli fanlar-matematika, fizika, tarix asoslarini
o’zlashtirishlari davomida tushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari
uchun katta ahamiyatga egadir. Matematika, geografiya, fizika, biologiya va boshqa
ko’plab tushunchalarnimaktab ta’limi davomida tarkib toptirish va o’zlashtirish juda
ko’p tadqiqotlarning predmetini tashkil etadi. Bu ishlarda tushunchalarning xususan
qaysi belgilari, qanday izchillikda, qanday sharoitlarda o’quvchilar tomonidan
o’zlashtirilishi batafsil qarab chiqiladi. Maktab ta’limining oxiriga kelib, bolalarda
ma’lum darajada tushunchalar sistemasi tarkib topadi.
Har xil odamlarda tafakkurning individual xususiyatlari eng avvalo ularda
fikrlash faoliyatining har xil va o’zaro bir-birini to’ldiruvchi turlari hamda shakllari
turlicha nisbatda tarkib topgani uchun yuzaga keladi. Tafakkurning individual
xususiyatlariga bilish faoliyatiining mustaqillik, epchillik, fikrning tezligi kabi boshqa
sifatlari kiradi.
Tafakkurning mustaqilligi dastavval yangi masala, yangi muammoni ko’ra
bilish va qo’ya bilishda, undan so’ng esa ularni o’z kuchi bilan yecha bilishda
namoyon bo’ladi. Tafakkurning ijodiy xarakteri mana shunday mustaqillikda yorqin
ifodalanadi.
Tafakkurning o’zgaruvchanligi shundan iboratki, masalani yechishning boshda
belgilangan yo’li (plani) chiqib asta-sekin yuzaga chiqadigan va avvaldan hisobga
olib bo’lmagan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu yo’lni o’zgartira
olishdan iboratdir.
Fikrning tezligi xususan shunday hollarda kerak bo’ladiki, ba’zan (masalan,
jang paytida, avariya paytida) kishidan biror qarorni juda qisqa muddat ichida qabul
qilish talab qilinadi. Fikrning tezligi maktab o’quvchilariga ham kerakdir.
Tafakkurning yuqorida ko’rsatilgan barcha va juda ko’p sifatlari uning asosiy
sifati yoki belgisi bilan chambarchas bog’liqdir. Har qanday tafakkurning eng muhim
belgisi, uning ayrim individual xususiyatlardan qat’iy nazar muhim tomonlarini
ajratib, mustaqil ravishda tobora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir.
Kishi o’ylayotgan paytda, bu o’yning hatto juda yorqin, qiziq, yangi va favqulodda
bo’lishiga qaramay, biror narsa yoki hodisalarni sharxlash bilan cheklanmaydi.
Tafakkur mazkur hodisaning mohiyatiga chuqur kirgan va tashqi jihatdan bir-biridan
farq qilishidan qat’iy nazar, ozmi yoki ko’pmi bir xil hodislarni barchasining umumiy
taraqqiyot qonunini kashf etgan holda zarur ravishda oldinga qarab boradi.
Nutk.
Nutk-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida munosabat kilish
jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron-bir moxiyatni anglatadigan suzlar ogzaki
kommunikasiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib yo ovoz chikarmasdan aytilishi,
yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir moxiyatga ega bulgan
imo-ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf barmoklar xarakati bilan ioda
etiladigan daktilologiya va imo-ishora butun bir suz yoki suzlar turkumini
anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin.
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida
ogzaki nutk dialogik va monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda
turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda muxokama kilayotgan va xal
etilayotgan
xamsuxbatlar
tomonidan
olib
boriladigan
suxbat
xisoblanadi.
Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va
ayrim suzlarni takrorlash, savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat
suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil yordamchi suzlar va
undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos xususiyatlari
kup
jixatdan
xamsuxbatlarning
xamjixatligi
darajasiga,ularning
uzaro
munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma joyda xam pedagog oilaviy
muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi
olib bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish darajasi katta axamiyatga ega
buladi. Iymangan, xayratlangan, kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi xotirjam
xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib kolmasdan, balki kupincha
boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi.
Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi
boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga
ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu kabilar
kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan juda xam murakkab bulib, fikrning
tugallanganligini, grammatik koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog
aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik diologik va izchillik
bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta kiyinchiliklar
tugdiradi, uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela boshlaganidan
takomillashuviga
kadar)
kechikibrok
rivojlanadi,
ukuvchilarda
bu
nutkni
shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator yillari
mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha
oladigan, lekin oldindan yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga ega
bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu kabilar) bilan chikishga
kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha bu
ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor
bermaganliklari okibati xisoblanadi.
Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U
bir-birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat
kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli sxematik suratlar
yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha
unlab xarflar yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi.
Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda
yetkazish imkoni tugildi. Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan takdirda u
buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. Yozma nutk fanda
foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollar
(obrazlar) ni yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim berishning dastlabki
kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng muxim vazifasi bulib xisoblanadigan
yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda bilimlarni egallash va
bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma nutkdan foydalanish
mumkin kadar tugri ta'rif berilishiga erishish, logika va grammatika koidalariga
kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish usuli ustida chukurrok
muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir narsani yozib kuyish-bu
uni yaxshi anglab olish va eslab kolish demakdir.
Nutk mexanizmi. Nutk uzining fiziologik negiziga kura eshitish va
xarakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan
buladigan turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning talaffuz kilinishini boshkarib
turadigan tovush paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi
muvakkat boglanishlar urnatiladi. Nutk ikkinchi signallar sistemasi negizida amal
kiladi. Suz, I.P.Pavlov aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar
sistemasi signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud bulgan turli-tuman
taassurotlarni xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan
ta'sirlarga turtki berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada
birinchi signallar sistemasi signallarining mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi va
kayta ishlanishi natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab jarayon uni
ta'min etuvchi mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi.
Nutkni programmalashtirish-nutkiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmokchi bulgan
fikrning ma'naviy uzagini tuzish birinchi boskich xisoblanadi. Buning uchun inson
muxim deb xisoblaydigan axborot ajratib olinib, yaroksizlari, ya'ni ikkinchi
darajalilari bir chetga surib kuyiladi. Ikkinchi boskich-jumlaning sintaktik
strukturasini tuzishdan iboratdir. Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli
taxmin kilib kuriladi. kerakli suzlarning kidirib topilishini, ularni eng anik talaffuz
etadigan tovushlarning tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga solinadi. Va
nixoyat, jumlani ovoz chikarib aytila boshlaydi, ya'ni nutk real tarzda ruyobga
chikadi. Shunday kilib, "gapirish" jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida
kommunikator uzatilishi lozim bulgan axborotni kodlashtiradi. xamsuxbat (resipiyent)
tinglash jarayonida olinga axborotning kodini ochadi. Bu uz navbatida eshitilgan
nutkning tovushlarini boskichma-boskich suzlar moxiyatiga aylantirishdan iborat
bulib, kommunikatorning aytmokchi bulgan suzi anglab yetilishini ta'minlaydi.
Tinglovchining unga xabar kilingan narsani tugri tushunganligi kommunikator uchun
fakat resipiyenning uzi kommunikatorga aylanib (kommunikativ rollar almashgan
xolda), unga xabar kilingan narsani kabul kilgani va tushunib yetganini ma'lum
kilganidan keyingina anik-ravshan buladi. Diologik munosabatda kommunikativ
rollar navbatma-navbat uzgarib turadi, natijada sekin-asta xamjixatlar tarikb topadi.
Mulokat kilayotganlarning xatti-xarakatlari va xulk-atvori muvofiklashgan bulish
extimoli tugiladi. Buning birgalikda faoliyat kursatishda biron natijaga erishib
bulmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |