O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

Yalpi mahsulot narxi bo„yicha ko„rsatkich
. Bu korsatkich asosida ko‗p yillar 
mobaynida mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi rejalashtirilda va hisobga olindi, bu 
shunisi bilan ajablanarliki, turli korxonalarda va turli yillarda ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar qandaydir vaqt holati bo‗yicha korxonalarning yagona ko‗tara narxlari 
bilan hisoblandi. Bu esa turli yillarda narxlarning o‗zgarishini belgilash imkonini 
berdi va bu kreteriy bo‗yicha ko‗rsatkichlarni taqqoslash (qiyoslash)ga erishildi. 
Biroq mahsulot narxi nafaqat jonli mehnat sarfini o‗zida aks ettiradi, balki oldindan 
kooperatsiya bo‗yicha olingan xom-ashyo, materiallar, sotib olingan yarim 
fabrikatlar, detallar va uzellarni ham o‗zida aks ettirmog‗i lozim. Ancha qimmat 
bo‗lgan xom-ashyoning qayta ishlashga yo‗naltirilishi yalpi mahsulot narxini oshirib 
yuboradi va shunga mos ravishda korxona mehnat unumdorligi ishchilarining 

---

~ 114 ~ 
qandaydir ishtirokisiz ham oshib ketadi. Yalpi mahsulot narxiga shuningdek, 
tugallanmagan (yakunlanmagan) mahsulot narxining farqi ham kiradi. Bu esa 
korxonalarga yalpi mahsulot narxini oshirish imkoniyatini beradi, shu bilan bir 
qatorda tugallanmagan ishlab chiqarish hajmlarini oshirish evaziga mehnat 
unumdorligi ko‗rsatkichi ham oshadi. 
Tovarli mahsulot narxining ko„rsatkichi 
tugallanmagan ishlab chiqarish 
hajmlari ta‘siridan holidir, lekin bu ko‗rsatkich yalpi mahsulot ko‗ratkichiga tegishli 
bo‗lgan boshqa kamchiliklardan holi emas. 
Sof mahsulot ko„rsatkichi
– yangidan yaratilgan narx korxonaning mahsulot 
yaratishdagi hissasi to‗g‗risida to‗liq taasurotni beradi, chunki uning qiymatiga xom-
ashyo, materiallar, sotib olingan yarimfabrikatlar va uzellarga sraflangan mablag‗lar 
ta‘sir ko‗rsatmaydi, u amortizatsiya chegirmalaridan ozoddir.
P = Z + Pr, 
(9.1) 
bu yerda Z – korxona ishchilarining (chegirmalarsiz) to‗liq maoshi; Pr – 
korxonaning foydasi. 
Sof mahsulot yangidan yaratilgan narxni aniq tavsiflaydi, agar qachonki, 
mahsulot bozor narxlarida ayriboshlansa (sotilsa). Lekin bizning sharoitda monomol 
narxlarning ta‘siri katta bo‗lib, ular yangi narxlar qo‗yilishida korxonaning real 
hissasini aniq ko‗rsatmaydi va sof mahsulot uchun narxning o‗rnatilishi muammoli 
holatga aylanib qoladi. 
Shartli – sof mahsulot ko„rsatkichi 
o‗ziga to‗liq ish haqini va foydani, 
shuningdek, asosiy vositalarning amortizatsion chegirmalarining yig‗indisini, ya‘ni 
qilingan mehnat qismini ham kiritadi: 
P = Z + Pr + A,
(9.2) 
bu yerda Z – korxona hamma ishchilarining (chegirmalarsiz) to‗liq maoshi (ish 
haqi); Pr – korxonaning foydasi; A – amortizatsiya chegirmalarining yig‗indsi. 
Bu ko‗rsatkichning ijobiy tomoni shundaki, yangidan yaratiladigan narxni 
tavsiflash bilan u taqqoslash imkonini beradi. 
Bu ko‗rsatkich ishlab chiqarishning materialli sig‗imiga bog‗liq emas, bunda 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning «qulay» va «noqulay» mahsulotga ajratilishi 
inkor etiladi. Bundan tashqari kooperativ etkazib berish hajmining hamda mahsulotni 
qaytadan hisobga olishning mehnat unumdorligi ko‗rsatkichiga ko‗rsatadigan ta‘siri 
bartaraf etiladi. Ulardan oxirgisi ishlab chiqarishni kombinaziyalashtirishda va ishlab 
chiqarish hamda sanoat birlashmalarini yaratishda (tuzishda) kam bo‗lmagan muhim 
ahamiyatga egadir. Lekin ishlab chiqarish hajmini o‗lchashning bunday o‗lchamidan 
foydalanish amaliyoti turli buyumlarning ancha ahamiyatli tarzdagi rentabelligi va 
ko‗tara narx orqali olinadigan foydadagi korxona ulushlarining katta farqlari 
mahsulot ishlab chiqarishda korxonaning real hissasini taqqoslashda va foydani 

---

~ 115 ~ 
tegishli miqdorlardagi ko‗rinishda aks ettirishda ishonchli natijalarni bermadi.