O’zbekiston respublikasi qoraqalpog’iston respublikasi

markazga intiluvchi yoki afferent neyronlar.


2) markazdan qochuvchi yoki efferent neyronlar va

3) qopshimcha neyronlar.

Retseptorlar bilan bogpIangan neyronlar reflektor yoyning markazga intiluvchi qismini hosil qiladi. Ular retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alish ni markaziy asab tizimiga o’tkazadi. Markaziy asab tizimidagi yuqoriga ko’tariluvchi yo’llarning neyronlari ham reflektor yoyning shu qismiga kiradi. Qo’zg’alish ana shu yo’llar orqali markaziy asab tizimining oliy boplimlariga o’tadi.

Markaziy asab tizimining pastga tushuvchi yoplllari refleks yoyining markazdan qochuvchi qismini hosil qiladi. Qo’zg’alish shu yo’llar orqali oliy bolimlardan quyi boplimlarga - qo’zg’alish ni organga o’tkazadigan neyronlarga o’tadi. Shunday qilib, reflektor yoyning bu qismiga, pastga tushuvchi yollardan tashqari markazdan qochuvchi oxirgi neyronlar ham kiradi. Oxirgi neyronlar yo harakatlantiruvchi neyronlardan yoki vegetativ asab tizimining neyronlaridan iboratdir.

Nerv sistemasi organizm uning muhiti “somatik nerv sistemasi “ va uning cheksiz organlari “autonomic yoki vegetative nerv sistemasi bilan bog’langan. Somatic nerv sistemasining xususiyatlari his- tuyg’ularini anglash tushunish, ixtiyoriy ko’chish, ma’lumotlarni tezlikda almashtirish tarqatishdan iboratdir. Vegetativ nerv sistemasi bir tomondan doimiy ravishda gomeostassni ayni holicha muozatda saqlashga va tabiiy muhit zaruratidan kelib chiqib organ funksiyasining o’zini o’zi tartibga solish idora etishga javobgar. Somatic va outomotic nerv sistemasi miyadan tanaga boradigan impuls mitoz bog’lanishi singari sensorlik markazga intilishni o’z ichiga oladi. Markazga intiluvchi o’tkazuvchanlik tevarakdagi organlarda markazga “miyaga” o’tkazilganda yuz beradi. Keyingi o’tkazuvchanlik bo’lsa markazdan boshqa joyga skelet muskuli, yumshoq muskul o’tkazganda sodir bo’ladi. Nerv sistemasi taqsimlanishiga ko’ra va markaziy peripheral nerv sistemasiga bo’linadi. Markaziy nerv sistemasi miya va orqa miyani o’z ichiga oladi. Peripheral nerv sistemasi beach somatic va outomotic nervlarni, nerv to’qimalarini kolleksiyasini o’z ichiga oladi.

Oliy nerv faoliyati fiziologiyaning asosiy bo`limlaridan biri bo`lib, oxirgi paytlarda o`zi alohida fan bo`lib chiqqan. Bu fanga asos soluvchilardan I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, keyinchalik ularning shogirdlari Krasnogorskiy, Bikov, Frolov, Asratiyan, Anoxin va boshqa olimlarning xizmatlari kata bo`lgan. Oliy nerv faoliyati kata yarimsharlar po`stlog`i va ўngi yaqin tizimlarning muqarrar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan murakkab reflektor reaksiyalarda namoyon bo`ladi. Shu faoliyat natijasida organizm bilan tashqi muhit o`rtasida ўzaro aloqadorlik mavjud bўldi. Bosh miya faoliyatining reflektor xarakteri haqidagi tasavvurni 1 chi bўlib I.M.Sechenov ozining "Bosh miya reflekslari" (1853) deb ataluvchi mashhur kitobida keng va mukammal asoslab bergan (1 chinomi "Psixik prosesslarga fiziologik asoslar kiritish yo`lidagi urinish" deb nomlangan).Sechenovning ilmiy g`oyalari I.P.Pavlovning ajoyib asarlarda izchil eksperimental metodlar bilan tekshirishlar orqali yanada boyitildi va rivojlantirildi. Ularga qadar olimlar "ruhiy" faoliyatni tekshirishning yo`llarini bilmas edilar va unga o`sha davr yo`l ham bermas edi. A.Pavlovningfiziologiya sohasidagi va butun tibbiyot ilmidagi juda ulkan xizmatlari shundan iborat ediki, u murakkab psixik hodisalarni tekshirish uchun ob'ektiv fiziologik metodni - shartli reflekslar metodini yaratdi.Shartsiz refleks va instinktlar haqida tushuncha.Organizmni ўzi yashashga moslashgan tashqi muhitdan ajratib bўlmaydi. Bir butun bo`lgan organizmning tashqi muhit bilan aloqadorligi xilma-xil bulib, turli funksional tizimlar (ovqatlanish, nafas, ajratish) orqali amalga oshiriladi. Bu tizimlar ichida eng muhimi nerv tizimidir. Oliy nerv faoliyati deb, nerv tizimining organizmining tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlarini yuzaga chiqarishga faoliyati ataladi. Oliy nerv faoliyati reflektor faoliyatlir. Bu faoliyat organizmning tashqi muhit o’zgarishlariga moslashishini ta'minlaydi. Bunga eng avvalo, nasldan-naslga reaksiyalar yordamida erishiladi. Avlodlar tajribasi asosida filogenezda hosil bo`lgan moslashish reaksiyalariga sodda shartsiz reflekslar va instinktlar, ya'ni murakkab shartsiz reflekslar kiradi.Shartsiz refleks tuhma bo`lib, reseptor sohasi adekvat ta'sirlaganda qonuniy ravishda ma'lum reflektor yoy bo`ylab rivojlanadigan reaksiya hisoblanadi. Bu reflekslar turli xildagi somatik visseral va vegetativ jarayonlarni birlashtirib, organizm ichki muhitining doimiyligi saqlanishi va uning tashqi muhit bilan o`zaro bog`lanishlarini ta'minlaydi.Shartsiz reflekslar juda xilma-xil, ularning turlari va tasnifi to`hrisida yuqorida aytib o`tilgan edi.Organizmning hayotida, uning muhit o`zgarishlariga moslashishida sodda shartsiz reflekslar bilan bir qatorda instinktlarning ham ahamiyati katta. I.P.Pavlov bularni murakkab shartsiz reflekslar, deb ifodalagan. Instinktlar maqsadga erishishga qaratilgan xatti-harakatlarning tug`ma turi bo`lib, ular ontogenetik rivojlanish jarayonida ro`yobga chiqadi va turning har bir namoyondasida tegishli rag`bat yoki sharoit yuzaga kelgan, o`zgarmas holda kuzatiladi. Ovqatlanish,, taqlid hilish, ko`payish va boshqa instinktlar individual hayotda va turni saqlanishida muhim rol o`ynadi. Instinktlarning oddiy shartsiz reflekslardan farqi shundaki, ular bir nechta reflektor harakatlardan iborat bo`ladi. Instinktning asosini va uning birinchi boshichini organizmning ichki biologik ehtiyoji tashkil qiladi. Bu ehtiyoj (ochlik jinsiy ho`zhalish, hurhish) ma'lum intilishni (motivasion) shakllaydi va unga erishish uchun organizm bir hator stereotip (doim bir xil bo`lgan) xatti-harakatlarni bajaradi. Shartli refleslar va ularni hosil qilish qoidalari.Shartli refleksni shartsiz reflekslar asosida ma'lum qonun-qoidalarga rioya qilgan taqdirdagina yuzaga chiharish mumkin.

1. Shartli refleks hosil hilish uchun shartli signal (bu shartsiz refleks uchun befarh ta'sirot, masalan, ho`nhiroh) shartsiz ta'sirot (ovhat) bilan boqlangan holda takroran qo`llanilishi kerak.

2. Shartli signal shartsiz ta'sirotdan sal oldin berilishi zarur.

3. Shartli signal shartsiz ta'sirotga nisbatan kuchsizroh bo`lishi kerak. (Shartli signalning biologik

ahamiyati shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyatidan kamroh bo`lishi kerak).

4. Shartli refleks hosil hilish uchun markaziy nerv tizimi faol bo`lishi kerak.

5. Shartli refleks hosil qilish jarayonida bosh miya po`stloqi yot ta'sirotlardan mutlaho bo`lishi lozim.

Shartli reflekslarni tasnif hilishning bir nechta tamoyili bor. Shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyati jihatidan hayotiy (ovqatlanish, himoya va boshh) zooijtimoiy (jinsiy, otaliq, o`z hududini himoya hilish) va o`z-o`zini rivojdantirish (tadqiqot, taqlid qilish, o`yinlar o`ynash) shartli reflekslar ajratiladi.Shartli reflekslarni organizmnig har bir faoliyatiga bohlash mumkin. Faoliyatlarga ko`ra, ikkita katta guruh - harakat va vegetativ shartli reflekslar tafovut hilinadi. harakat reaksiyalari asosida juda ko`p asboblarni ishlatishni talab hiladigan (instrumental) shartli reflekslar hosil hilish mumkin. Ba'zan bunday reflekslar shartsiz refleksning nusxasiga, ba'zanxohish bilan bajariladigan hatti-harakatlarga o`xshab ketadi.So`lak ajralishi shartli refleksi mumtoz vegetativ shartli refleks hisoblanadi. Barcha ichki a'zolarning faoliyatini shartli reflektor nazoratga olish mumkin.Shartli refleksni hosil hilish jarayonida shartli signalni habul hiluvchi reseptorga harab, ekstroreseptiv, interoreseptiv va proprioreseptiv shartli reflekslar ajratiladi.